Dziennik roku zarazy, Daniel Defoe

"(...) powiedzenie czegokolwiek, co by dawało pojęcie zbliżone do prawdy, tym, co tego nie widzieli, jest rzeczą niemożliwą; nic więcej powiedzieć się nie da, jak że to było rzeczywiście bardzo, bardzo, bardzo straszne, tak, iż żaden język ludzki tego wyrazić nie zdoła."

"Dziennik roku zarazy" to nie dziennik - nawet od strony formalnej, to raczej "socjologiczna obserwacja" dokonana przez kupca zajmującego się sprzedażą wyrobów rymarskich, bo to on a nie autor jest narratorem opowieści. Sam Defoe niewiele mógł pamiętać z epidemii, która nawiedziła Londyn w latach 1665-66 bo w chwili jej wybuchu miał 5 lat. Ale udało mu się osiągnąć pozór autentyczności, z jednej strony anonimowością narracji, bo nie poznajemy imienia ani nazwiska opowiadającego (jedynie jego inicjały) o tamtych wydarzeniach a i bohaterowie tej opowieści są anonimowi tak jak anonimowe jest społeczeństwo w swej masie. Z rzadka tylko poznajemy imiona lub nazwiska konkretnych osób. Z drugiej, poprzez wplecenie w narrację ... tabel statystycznych, które stanowią suchy świadectwo śmierci tysięcy ofiar.

"Dziennik roku zarazy" uchodzi za arcydzieło - i  być może jest nim ale wg mnie to arcydzieło ... bardzo nudne, choć pewnie nie bez znaczenia jest tu fakt, że to lektura niezbyt odpowiednia do czytania w metrze. Ale warto ją poznać z kilku powodów. Po pierwsze przywykliśmy traktować Defoe jako autora mało poważnego, bo kto traktowałby poważnie "Przypadki Robinsona Cruzoe", które czyta się zwykle w latach szkolnych i to raczej w podstawówce a na dodatek w opracowaniu Stanisława Stampf'la przykrojonym "ad usum Delphini". Niektórzy jeszcze zahaczają o skandalizującą "Moll Flanders" co wcale nie pomaga Defoe w zdobyciu powagi. Aż tu nagle objawia się jako autor książki, która stała się inspiracją dla Camus'a i Herling-Grudzińskiego a wydaje się też, że i dla Wernera Herzoga, jeśli wspomni się obraz miasta nawiedzonego zarazą w "Nosferatu Wampir".

"Dziennik" jest też książką, która chwilami, kojarzy się z wcale nie tak bardzo odległymi czasami. "(...) nie ulega wątpliwości, iż surowość (...) zarządzeń doprowadziła ludzi do rozpaczy i popychała do ryzykownej ucieczki, choć byli już naznaczeni piętnem choroby. Nie wiedząc, co robić, ani nawet, co robią, wielu naraziło się przez to na straszne niedole i ostateczną poniewierkę, umierali z głodu na ulicy albo w polu, albo po prostu padali wycieńczeni trawiącą ich gorączką. Inni znowu szli na wieś i wędrowali pierwszą lepszą drogą, gnani rozpaczą, nie wiedząc, dokąd idą czy też chcą iść, aż wreszcie mdleli ze zmęczenia, bez jakiejkolwiek opieki, gdyż domy i wsie przydrożne nie chciały ich przyjąć pod dach, czy byli istotnie zapowietrzeni, czy też nie; konali przy drodze albo w stodole, a nikt nie śmiał zbliżyć się do nich ani im pomóc, choć nawet nie byli może zapowietrzeni, gdyż nikt im nie chciał wierzyć." Jest więc z nim trochę tak jak ze słynną "Rosją w 1839" A. de Custine, która choć została wydana w 1839 r. znakomicie pasowała opisem do rzeczywistości Związku Radzieckiego ponad 100 lat później. Tu natomiast okazuje się, że to o czym opowiada kupiec rymarski pasuje do opisu Zagłady. Może  dramatyzm jest nieco wyblakły w porównaniu z tym co wyczytać można choćby z Archiwum Ringelbluma, co wynika z beznamiętności narracji ale to co najbardziej zaskakuje w "Dzienniku", to jego profetyzm. Dlatego właśnie jest on czymś więcej niż tylko suchym opisem ludzkich reakcji w chwili tragedii, która traktowana jest jako kara zesłana przez Boga, wobec której człowiek jest bezradny. Jedni usiłują się ratować ucieczką inni pozostają. Łamią się zasady i więzi ludzkie. Gdy jedni starają się pomóc choć w istocie są bezradni wobec potęgi epidemii, w innych epidemia wyzwala najgorsze instynkty. Matki rozpaczające po utracie dzieci i zarażeni, którzy chcą pociągnąć za sobą do groby jak największą liczbę ofiar. Ale to wszystko przemija i wraz ze zmarłymi odejdzie w zapomnienie ...