Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Anna Bikont, Joanna Szczęsna

Tym razem wyjątkowo będzie nie o całej książce a o jednym z jej rozdziałów. Nie żeby książka była słaba - nie, nie - nic z tych rzeczy - wręcz przeciwnie, żeby nie było niejasności jak najbardziej polecam "Lawinę i kamienie. Pisarze wobec komunizmu." Anny Bikont i Joanny Szczęsnej. To dobrze napisana książka, chociaż nie bez wad. Koncentruje się bowiem na tych, którzy w latach stalinizmu będąc "inżynierami dusz" doznali "iluminacji" i późniejszą postawą starali się odkupić swoje winy.

Rzecz w tym, że byli też tacy, którzy okazali się odporni na "ukąszenie heglowskie" wybierając emigrację (Kazimierz Wierzyński) czy pozostając w kraju (Hanna Malewska, Jerzy Szaniawski), szkoda że zostali całkowicie pominięci a to wszakże jest również postawa pisarzy wobec komunizmu.

Co więcej, w pewnym sensie książka jest polemiką z "Hańbą domową" Trznadla, wyraźną zwłaszcza w ostatnich rozdziałach i widać, że Autorkom ciężko leży na wątrobie zawarty w niej wywiad ze Zbigniewem Herbertem, który obcesowo potraktował swoich kolegów po piórze.

Dostało się także Bohdanowi Urbankowskiemu za "Czerwoną mszę", któremu Anna Bikont i Joanna Szczęsna zarzucają oprócz poziomu zbliżonemu do poziomu Łysiaka (jeśli rzeczywiście tak jest, to faktycznie poważny zarzut) także i antysemityzm, który polegał na wyciąganiu żydowskich nazwisk twórców kultury. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że z kolei dr Elżbieta Janicka (która zasłynęła niedawno "dekodowaniem" "Kamieni na szaniec") za przejaw antysemityzmu uważa przemilczanie żydowskich korzeni, ten ostatni zarzut, w świetle tych ostatnich "osiągnięć" krytyki literackiej należy chyba traktować jako nieporozumienie Obie panie nie omieszkały przypomnieć Urbankowskiemu, także jego przeszłości z okresu PRL-u, w której na próżno szukać martyrologicznych epizodów, w czym także przypomina on trochę Łysiaka (inna sprawa, że i one posługując się takimi metodami plasują się na tym samym poziomie).

Mnie zainteresował rozdział 12 "Umysł niezniewolony czyli Czesław Miłosz mówi "nie"" dotyczący okoliczności, w jakich poeta zdecydował się na emigrację. Mimo, że Autorki nie przypierają go do muru (chyba nawet im nie wypadało bo tytuł książki jest przecież zaczerpnięty z jego "Traktatu moralnego" - "Lawina bieg od tego zmienia, po jakich toczy się kamieniach"), nie da się ukryć, że są to okoliczności raczej dwuznaczne i nie dziwię się ówczesnej emigracji, że wśród niej zawrzało na wiadomość o decyzji późniejszego laureata literackiej nagrody Nobla.

Patrząc na tę decyzję wycinkowo, moim zdaniem potwierdza się teoria, że wybitny twórca może okazać się małym człowiekiem, choć wówczas, w 1951 r. traktowanie Miłosza jako wybitnego poety byłoby dużą przesadą (nie dawno Książkowiec, poruszała u siebie na blogu problem relacji tekstu i kontekstu, dzieła i twórcy i prezentowała odmienny, jeśli dobrze zrozumiałem, punkt widzenia). W każdym razie, postawa Miłosza do czasu emigracji nie odbiegała wiele od wspólnego rysu biografii Alfy, Bety, Gammy i Delty i podobnie jak one mogłaby być kolejną grecką literą w "Zniewolonym umyśle".

Z "Lawiny i kamieni" wynika, że Miłosz należał on do tych, którzy "nie wiedzieli" czym jest komunizm w Polsce - dziwnym zbiegiem okoliczności, nie wiedzieli o tym tym tylko ci, którzy korzystali w jakiś sposób z benefitów władzy. Nie widział tak długo dopóki nie zawisła nad nim realna groźba pozostania w kraju.  Władza komunistów nie przeszkadzała mu na placówce w Nowym Jorku ani w Paryżu, i tylko uśmiech politowania może budzić "groza" jaką wywoła u niego praca w ambasadzie w Paryżu (gdzie zresztą awansował) wśród agentów bezpieki, tak jakby ambasada w USA, w której wcześniej pracował, była od nich wolna.

Przykro to mówić ale wstrząs, który przeżył Miłosz nie był związany z pozostawieniem żony (w ciąży) i w Ameryce i konieczności wyjazdu do Francji lecz z coraz większym prawdopodobieństwem życia w kraju. "Komuna" była dla niego do zaakceptowania tak długo dopóki pozwalała korzystać z dobrodziejstw wolnego świata w chwili jednak, gdy miał być skazany na codzienny widok rodzimej siermiężności okazało się to zbyt niską ceną za jej dalsze popieranie. To mało pociągający wizerunek, który rysuje się z tego co przedstawiają Autorki i muszę przyznać, że po lekturze "Lawiny i kamieni" patrzę na "Zniewolony umysł" dosyć podejrzliwie jako na przykład bicia się w cudze, zamiast własne, piersi.

Nie znaczy to, że nie ma się prawa do błędów ale jak wiadomo by otrzymać odpuszczenie grzechów konieczne jest wyznanie winy i skrucha, tego u Miłosza nie ma - i nawet mu się specjalnie nie dziwię bo co miał powiedzieć, prawda rysuje się przecież tak banalnie.

Muszę przyznać, że to właśnie ta dwuznaczność podstaw decyzji Miłosza o wybraniu życia na emigracji jest dla mnie jednym z większych "odkryć" książki bo nigdy sobie jej aż tak bardzo nie uświadomiłem, mimo że oczywiście sam fakt był mi znany i to ono a nie postawy Adama Ważyka, Wiktora Woroszylskiego czy  Tadeusza Konwickiego, głównych bohaterów książki wydał mi się najciekawszy.