Los człowieka, Michał Szołochow

Niedawno zgadało się z Beznadziejnie Zacofanym w Lekturze o "Losie człowieka" i za jego namową postanowiłem wreszcie przeczytać ten, chyba najbardziej znany, obok "Cichego Donu", utwór Szołochowa. A że film oglądany jakiś czas temu wydał mi się nie najgorszy, to jego powtórkę zaserwowałem sobie na deser, choć tym razem do końca już nie wytrzymałem. 

Cóż ... , lekkie zaskoczenie i spore rozczarowanie - to w największym skrócie wrażenia z lektury. A byłem pełen dobrej woli, nawet zdecydowałem się na wydanie z drzeworytami Stanisława Wójtowicza dla "wzmocnienia artystycznych przeżyć". Niestety niewiele to jednak pomogło.

zdjęcie ze strony www.artinfo.pl

Zaskoczenie - dedykacja "Eugenii Grigoriewnie Lewickiej, członkowi KPZR od 1903 roku" kazała spodziewać się wszystkiego najgorszego, nachalnej, prymitywnej propagandy a tu się okazuje - w zasadzie nic z tego. Owszem, praca jest sensem życia głównego bohatera ale towarzysz w zasadzie pojawia się tylko w epizodzie w cerkwi, a i to w dosyć dwuznacznej z punktu widzenia ówczesnych wymogów ideologicznych, scenie morderstwa śpiącego, niedoszłego zdrajcy. No bo jak to możliwe by komunista siedział bezradny i wystraszony, czekając na spełnienie groźby od której zawisło jego życie, jak owca na rzeź, niepotrafiący stanąć z wyzwaniem twarzą w twarz a na domiar złego mordując bezbronnego. 

Takich dwuznaczności jest zresztą kilka, mnie w szczególności uderzyła scena, w której troskliwa, kochająca żona przygotowuje skacowanemu mężowi "klina", Irina odbiega od modelu kobiety radzieckiej, to raczej kobieta rosyjska, "sługa i podnóżek" swojego "cara i Boga", która obsługuje pijanego męża, "leciutko głaszcze po głowie i szepce coś czule, użala się" nad nim. (Swoją drogą ciekawe, czy są jeszcze gdzieś takie żony ... ). Zaskakująco nieprawomyślnie jak na tamte czasy (1956) brzmi zestawienie wzmianek o głodzie doznanym w okresie rewolucji i pobycie w niewoli niemieckiej.

W każdym razie, odniosłem wrażenie, że to raczej opowiadanie o Rosjaninie doświadczonym przez życie niczym biblijny Hiob niż o człowieku radzieckim. Motywy ideologiczne pobrzmiewają tu jakoś fałszywie, zwłaszcza epizod związany z przedarciem się przez granicę frontu zupełnie nie przekonuje.

Rozczarowanie - nie będę ukrywał - mnie opowiadanie nie porwało. Sprawia ono dziwne wrażenie braku proporcji - stosunkowo długie wprowadzenie (chyba zresztą najlepsza jego część) jakoś nie współgra z opowieścią o losach Sokołowa, którego koleje ograniczają się niekiedy do jednozdaniowych wzmianek, tak że podejrzenia, że jest to kompilacja dwóch utworów, z których autorstwem Szołochow nie miał nic wspólnego, w tym kontekście wcale nie brzmi nieprawdopodobnie.

Pisząc o "Losie człowieka" nie wypada pominąć zestawienia opowiadania i filmu. W odniesieniu do obu mam tzw. mieszane uczucia (takie jak wówczas, gdy widzimy, jak teściowa spada w przepaść w naszym nowym samochodzie) ale palmę pierwszeństwa oddałbym jednak filmowi, znacznie bardziej poruszającemu. Zwłaszcza wzruszająca scena "usynowienia" osieroconego chłopca robi wrażenie choć chyba najlepsza jest ta, w której Sokołow uciekający z obozu leży w "morzu" zboża. Próby czasu nie wytrzymała natomiast jedna z najsłynniejszych scen kina rosyjskiego, a mianowicie ta, w której główny bohater pije wódkę u komendanta obozu. I tu nie chodzi nawet o to, że Bondarczuk ze swoją pełną, o pszenno-buraczanej urodzie twarzą nie wygląda na wychudłego jeńca. Dzisiaj pobrzmiewa ona niewiarygodnie i śmiesznie, do tego stopnia, że mimo zakładanej dramaturgii została strywializowana w "ludowe porzekadło" - "po drugim nie zagryzam, po trzecim mnie wynoszą". Cóż ..., co prawda tym samym "dzieło trafiło pod strzechy", ale pewnie Szołochow i Bondarczuk z tego rodzaju popularności niekoniecznie byliby zadowoleni.