Ostatnie rozdanie, Wiesław Myśliwski

Po przeczytaniu recenzji "Ciemno, prawie noc" Joanny Bator pomyślałem sobie - przecież Wiesław Myśliwski dwukrotnie otrzymał nagrodę Nike a przecież jest świetnym pisarzem i naturalnie życzę mu trzeciej, bo jakby powiedziała "zacna ciotka" Marlow'a "każda praca zasługuje na zapłatę", a z pewnością zasługuje na to "Ostatnie rozdanie". 

Długie, listopadowe wieczory to czas w sam raz na nie. Ale nie należy mieć złudzeń, to nie jest książka dla wszystkich. I granica wcale nie musi przebiegać wzdłuż podziałów na miłośników tego czy innego rodzaju gatunku powieści. To przede wszystkim książka dla tych, którzy już mniej spoglądają z nadzieją do przodu a bardziej zaczynają spoglądać wstecz. Bo "Ostatnie rozdanie" jest książką o przemijaniu, to jakby ciąg dalszy/uzupełnienie/wariacja tematów podjętych w "Traktacie o łuskaniu fasoli". Zbyt słabo pamiętam "Traktat" by móc dokładnie określić wzajemną relację tych dwóch powieści ale skojarzenie z nim, to pierwsza myśl, która się nasuwa przy lekturze książki.

Tym razem łuskanie fasoli zostało zastąpione pokerem z szewcem ale ważniejszy wydaje się, pełniący rolę proustowskiej magdalenki zamoczonej w herbacie, wysłużony notes, spięty gumką, który głównemu bohaterowi - narratorowi towarzyszy nieomalże przez całe życie. Literackich skojarzeń jest zresztą więcej. Wszak w stosunku Marii do narratora widać podobieństwo relacji Haliny Janowskiej i Andrzeja Czajkowskiego i bez większego trudu odnaleźć również można niespecjalnie nawet zawoalowaną aluzję do dramatu "Klucznik".

Gier z czytelnikami jest chyba więcej - takie na przykład powtórzenia, jak choćby to o odręcznym pisaniu listów. Ot, wydaje się starszy człowiek pisał książkę, pewnie przeoczył, zapomniał. A potem redakcja nie zauważyła. Albo nawet i zauważyła ale nikt nie śmiał zwrócić uwagi. Bo Mistrz, bo Autorytet. Nie wypada. Więc to powtórzenie jest. Niby mała rzecz, nieważna ale jakoś w głowie siedzi i już przychodzi myśl, że powieść może nie jest taka całkiem bez skazy, no bo przecież powtórzenia to jednak jakieś tam niedopracowania. Aż tu nagle odkrywamy, że główny bohater też przecież się powtarza opowiadając bajkę małemu chłopcu. Powtarza się z rozmysłem i już wcale to przeoczenie nie jest takie pewne, bo może to właśnie nie jest żadne przeoczenie, tylko tak specjalnie, na którym to my w pierwszej chwili się nie poznaliśmy.

Albo tak jak z tym niedokończonym rozdziałem, niedokończony, ale dlaczego, co to znaczy? Bo przecież na jak niedokończony ostatni rozdział to i książka od razu niedokończona. A jak niedokończona to niedopracowana czyli jakaś taka niepełna i niedoskonała. Ale na ten niedokończony rozdział patrzy się inaczej jeśli pamięta się, co mówił narratorowi Joachim Steiner, że "czasami taki niedokończony jest lepszy", a i pamięć o symfonii "Niedokończonej" Schuberta też chyba nie zaszkodzi. I tak zostajemy wydani na pastwę domysłów i własnej wyobraźni.

To co jednak szczególnie mnie urzekło do aluzje do stron rodzinnych z lat dzieciństwa i młodości. Nie trzeba wielkiej dociekliwości by w opisie zrujnowanego domu matki odnaleźć rodzinny dom Myśliwskiego w Dwikozach (na zdjęciu poniżej) - "Dom nie miał ani jednej szyby w oknach, tak na górze, jak i na parterze, a z balkonu wystawały tylko szyny. (...) W tym wszystkim najdziwniejsze było, że na drzwi od ulicy nikt się nie pokusił, a były dębowe. Robił je stolarz Zamojski."

zdjęcie ze strony www.polskaniezwykla.pl

Ale to wszystko, to detale które są jak rodzynki, które tak bardzo lubiłem wydłubywać jako dziecko z surowego "rosnącego" ciasta, zanim moja Babcia zdążyła wstawić je do pieca, a od takich wspomnień przy lekturze "Ostatniego rozdania" nie da się uciec.

To właśnie dlatego, moim zdaniem, nie jest to książka dla wszystkich. Bo co można wspominać mając -naście czy -eścia a nawet i -eści lat? To przychodzi z wiekiem, bo dopiero patrząc na własne życie, można zrozumieć sens stwierdzenia, że "dobre czasy to nie te, w których się żyło, ale które się wspomina."

A zaczyna się wszystko zwykle pod wpływem impulsu, może częściej jest to fotografia, może list, który zostawiliśmy w książce nieczytanej od lat, który z niej wypadł przy okazji robienia porządków, może bilet wstępu, który zostawiliśmy sobie na pamiątkę. W "Ostatnim rozdaniu" to notes. 

Nie dowiemy się "czy ten zbiór przypadków, w którym mało co ma z sobą związek, jak te wszystkie imiona, nazwiska, adresy, telefony w (...) notesie, jest skłonny poddać się naszej woli" a skłonni raczej jesteśmy w to wątpić, bo wszakże "porządek alfabetu jest umowny, kolejność liter w nim przypadkowa, jednej z drugą nic nie wiąże, tak że można by je dowolnie poprzestawiać, a nic by się nie zmieniło".

Ale do wszystko widać dopiero z perspektywy czasu, gdy nabraliśmy już dystansu do ludzi i zdarzeń. Kiedy z latami wiedzy i doświadczenia, patrząc wstecz wcale nie jesteśmy tacy pewni "czy nie zajmujemy się jedynie własnymi złudzeniami. Nie mamy żadnej władzy nad życiem, wbrew temu co się nam wydaje. To ono rządzi nami przez różne przypadki, zbiegi okoliczności i temu podobne." A i to nie jest takie pewne, bo Myśliwski raczej mnoży pytania i problemy pozostawiając poszukiwanie odpowiedzi czytelnikowi. Owszem, czasami coś podpowiada ale tak jak narrator jego powieści nie poddaje swoich przypuszczeń ostatecznej weryfikacji. Bo trudno o stanowcze sądy gdy okazuje się, że "być sobą tak na prawdę nic nie znaczy. Aby być sobą, trzeba być kimś, to znaczy wiedzieć kim się jest. A jak możemy to ustalić, zagubieni wśród ciągle zmieniających się wyobrażeń siebie?"

A co my w końcu wiemy? Co wie bohater "Ostatniego rozdania" - całkiem współczesny człowiek sukcesu ale jednak rozdarty pomiędzy przyszłością i przeszłością? Samotny nomada zajęty robieniem pieniędzy, który już wie, że "człowiek musi z kimś czuć, z kimś myśleć, z kimś rozmawiać, aby wiedzieć że istnieje" ale zdaje sobie z tego sprawę zbyt późno ale może rzeczywiście "może czasem warto być i nieszczęśliwym. Szczęście nie jest najważniejsze. Czasem ważniejsze jest, co się przeżyło".

Wiesław Myśliwski "przerywa milczenie" w wielkim stylu. Polecam.