Lekcja niemieckiego, Siegfried Lenz

To jedna z moich ulubionych książek, może dlatego, że gdy ją po raz pierwszych czytałem byłem tylko trochę młodszy od Siggi Jepsena, kiedy zaczynał odsiadywać swoją karę i tak jak on, i chyba tak jak każdy doświadczyłem rozdźwięku pomiędzy tym co robimy, a tym jak to zostaje zrozumiane przez otaczający nas świat. Niestety, nie zawsze tak jakbyśmy chcieli.

Drugi powód, to skojarzenia z moimi rodzinnymi stronami. Co prawda nie ma tu torfowisk a i do morza jest spory kawałek ale równinny krajobraz, urozmaicony samotnymi gospodarstwami na kilkusetletnich terpach, od czasu do czasu wieżą gotyckiego kościoła albo linią drzew biegnących wzdłuż drogi jest doskonałą pożywką dla wiatrów i gwarantuje, że każdy wędrujący jest już z daleka widoczny. Ale to są tylko całkowicie poboczne i osobiste skojarzenia, dla wielu czytelników "Lekcji niemieckiego" zupełnie nieistotne, bo w końcu, ile osób doświadczyło smutku jesiennego (albo zimowego) krajobrazu na Żuławach.

W pierwszym rzędzie książka jest powieścią rozliczeniową z przeszłością hitlerowskich Niemiec bez łatwych diagnoz i recept. Jakże niemiecki jest tytuł wypracowania "Radości obowiązku", które za karę pisze główny bohater. Czyż nie kojarzy się z równie lapidarnymi i mocnym "Siła przez radość" a może nawet "Praca czyni wolnym"?

U Lenza okazuje się, że rzeczywiście są tacy, którym obowiązek nie tylko niesie radość, ale staje się też ich idee fixe. Nie ma żadnych ograniczeń w jego wypełnieniu. Nie stanowią ich przyjaźń, dług wdzięczności za uratowanie życia, ani myśl o przyszłości, bo "kto wykonuje swój obowiązek, ten nie potrzebuje się martwić, nawet jeżeli kiedyś czasy mogłyby się zmienić", zresztą, "dokąd byśmy zaszli, gdybyśmy przy każdej sprawie zadawali pytanie: co będzie potem?".

Na szczęście, "radości obowiązku" są czymś czego doznaje specjalny gatunek ludzi, który "bardzo wolno wszystko pojmował i rozumiał: to było szczęście, które pozwalało mu niejedno znieść, przede wszystkim - siebie samego". Gatunek stosunkowo nieliczny ale wystarczająco liczny by decydować o losach większości. Jak to się dzieje, że coś takiego ogarnia człowieka? Przecież nikt takim się nie rodzi, tak jak "radość obowiązku" nie przychodzi sama z siebie i nie jest czymś co się przyjmuje od razu i bez zastrzeżeń. Wszak w książce, w swym najostrzejszym wymiarze, gotowości wydania własnego dziecka na śmierć wygrywa dopiero po wewnętrznych zmaganiach - "dzień udręki jest bratem dnia każdego, ale czas cierpienia jeszcze nie minął". Co takiego się stało z ludźmi, że zdecydowali się wyprzeć własnych dzieci w imię poczucia obowiązku? Na to u Lenza nie znalazłem odpowiedzi i wcale nie jestem pewien, czy on ją w ogóle daje.

Pokazuje natomiast, że konsekwencje takich wyborów ponoszą nie ci, którzy ich dokonali lecz niewinni. To przecież główny bohater przeciwstawiając się ojcu ląduje w zakładzie dla trudnej młodzieży, pytając dlaczego nikt nie podejmuje się wychowania trudnych dorosłych, które byłoby i sprawiedliwe, i bardziej właściwe.

"Lekcja niemieckiego" jest, tak jak wspomniałem, przede wszystkim powieścią dotyczącą rozliczenia z nazistowską przeszłością ale wiele z problemów stawianych przez Lenza pobrzmiewa znajomo i mają one szersze zastosowanie niż tylko do jego "podwórka". Przecież refleksja: "myśląc naszymi kategoriami przypuszczamy, że oni się nie ośmielą; ale rozejrzyj się tylko: oni to właśnie robią, co wielu uważa za nie do pomyślenia, i ośmielają się to robić" ma uniwersalne zastosowanie do każdej totalitarnej władzy.

"Człowiek myślał, że choć przez jakiś czas pozostaną w ukryciu, będą cicho, będą udawać, że nie żyją, skryją się w ciemnościach ze swoim wstydem jedynie, a tu, ledwo odetchnąłeś, a już znowu są. Byłem pewien, że pewnego dnia wylezą znowu, ale że aż tak szybko." brzmi to jakoś dziwnie znajomo, tak jakby mogło odnosić się też do tych, którzy spełniali "radości obowiązku" do '56, czy '89 roku i przywodzi na myśl bodajże księdza Tischnera, który pisał o tym, jak wielu myliło wybaczenie z zaproszeniem do rządzenia.

Ale Lenzowi udało się uniknąć jednak pułapek literatury zaangażowanej i stworzył powieść o osamotnieniu dziecka wychowanego w domu bez ciepła i miłości rodzinnej, o związkach człowieka z jego ziemią rodzinną (widać w tym zapowiedź "Muzeum ziemi ojczystej") wreszcie last but not least, o roli jaką w życiu odgrywa sztuka. Nie jest bowiem tajemnicą, że pod postacią Maksa Ludwika Nansena, kryje się wybitny niemiecki ekspresjonista Emil Nolde (zainteresowani bez większych problemów znajdą wiele analogii pomiędzy tymi postaciami). To wszystko zaś podane jest w powolnej narracji, kojarząca się z krokami strażnika, który "zbliżał się ze swojej dalekiej wartowni, (...), z taką samą wzmagającą oczekiwanie powolnością, z jaką statek wynurza się zza linii horyzontu, martwo wlokąc czas na kamiennych płytach." budującej nastrój i tworzącej poszczególne epizody tak, że w jakiś przedziwny sposób współgrają z obrazami artysty.

Dla mnie książka super. Polecam.