Dziennik z Prus Wschodnich. Zapiski lekarza z lat 1945-1947, Hans von Lehndorff

Dzisiaj to już nie te czasy, kiedy wspomnienia niemieckich wypędzonych stanowiły sensację, bo dotykały drażliwego dla nas tematu przeszłości "Ziem Odzyskanych", które jak się potem w trakcie lektury okazywało, były nie tyle odzyskane co zdobyte. Z "Dziennika" wyłania się okrutna wiedza o tym, co się działo na tych terenach a "wyczyny" rosyjskich "wyzwolicieli" budzą nie mniejszą grozę, niż to co robili niemieccy żołnierze. To opis czasu i miejsc, "gdzie nie sięga żadne prawo, wszystkie cechy objawiają się ze szczególną ostrością. Nawet fakt, że widzi cię ludzkie oko, nie jest już powodem, by odstąpić od jakiegoś zamiaru. Wszystko jest dozwolone, ponieważ nie ma nikogo, kto mógłby tego zabronić. I można się poważnie zastanowić, czy wychowanie i moralność nie są tylko luksusem na spokojne czasy."

Tak się jakoś składało, że zapiski wypędzonych, na które dotychczas wpadłem to wspomnienia kobiet, zresztą różnego ciężaru gatunkowego; od nijakich "Nazw, których nikt już nie wymienia" poprzez "Czas kobiet" a skończywszy na "Wypędzonych". Na tym tle "Dziennik z Prus Wschodni" jawi się jako coś wyjątkowego bo napisany jest przez mężczyznę ale to jeszcze najmniejsza cecha jego wyjątkowości. To co mnie uderzyło, to odrębność, w porównaniu z innymi wspomnieniami, punktu widzenia von Lehndorffa w stosunku do opisywanego świata. Może ona być dla nas irytująca, ponieważ opowiada on o tym co widział i czego doświadczył jakby z punktu widzenia człowieka żyjącego w innym świecie, co wypływa z faktu, że mamy do czynienia z człowiekiem głęboko religijnym, dla którego wiara to nie tylko kwestia werbalnych deklaracji.

Otóż zaskakujące jest to, że nawet w opisach bestialstw nie czuje się gniewu a raczej rezygnację, pogodzenie się z losem i przyjmowanie ich jako dopustu Bożego. "Po zmroku przychodzi nasza obstawa ze ślepymi latarkami i wszystko przetrząsa. Kobiety skamlą albo klną; wywlekają je przy udziale Polaków. To piekło chyba nigdy się nie skończy. "Dawaj siuda! Frau komm!" Dźwięczy mi to w uszach gorzej niż wszystkie przekleństwa świata. Jeśli to, co oznacza życie, stoi pod znakiem śmierci, to triumf szatana osiąga apogeum. Nie przeszkadza im wcale, że mają przed sobą półtrupy. Osiemdziesięcioletnie kobiety narażone są tak samo, jak nieprzytomne (później się dowiedziałem, że moja ranna w głowę pacjentka została zgwałcona niezliczoną ilość razy, nic o tym nie wiedząc)." 

To czego doświadczają Niemcy przedstawione jest w kategoriach ogólnoludzkiej krzywdy, która dosięgnąć może każdego, a nie odwetu i karu (w kategoriach zbiorowych) będących konsekwencją wojny przez nich rozpętanej. Nie ma tu nienawiści, żalu czy pretensji wobec Rosjan i Polaków, choć od czasu do czasu pobrzmiewa w "Dzienniku" coś jakby nuta wyższości kulturalnego Niemca nad dziczą rosyjską. Z drugiej jednak strony von Lehndorff nie ucieka od opisu postaw, które deprecjonują samych Niemców: aktów kanibalizmu, porzucania rodzin przez mężczyzn czy dobrowolnego współżycia Niemek z Rosjanami. Charakterystyczna jest uwaga, że jego ciotka nie mogła uskarżać się na sposób traktowania jej przez Polaków. "Raz ją pobili, co nie było przyjemne. Poza tym jednak wszystko, co tu dotychczas przeżyła, jest jak wczasy w porównaniu z półrocznym pobytem na Gestapo w Allensteinie."

Dla nas szczególnie interesujący jest wątek polski. Autor przebywał w okolicach Susza, który przed wojną liczył ok. 6000 mieszkańców, a w którym "w istniejących jeszcze mieszkaniach wokół zniszczonego centrum osiedliło się około 1200 Polaków, ale wydaje się, że niewielu chce tu zostać na stałe. Większość nie może usiedzieć na miejscu, a pociąg kursujący raz albo dwa razy dziennie zapchany jest łazęgami, którzy nie znaleźli jeszcze stałego lokum albo chcą rozejrzeć się za czymś lepszym." "Wszystkich łączy jedno - są wykorzenieni, w przeciwnym razie nie przybywaliby tu dobrowolnie, na te spustoszone ziemie, z którymi nic ich nie wiąże, może z wyjątkiem tych nielicznych, którzy podczas wojny pracowali tu na roli, a teraz w opuszczonych gospodarstwach próbują od nowa budować swą egzystencję."

I to w związku z relacjami ze zwykłymi Polakami pojawia się, chciałoby się powiedzieć - wreszcie - wątek rozliczeniowy - "wojna straszliwie ich sponiewierała, przy czym nie wiadomo, od której strony doznali więcej krzywd i strat - zachodniej czy wschodniej. Często jestem głęboko zawstydzony, z jaką gotowością w reakcji na ludzkie słowo odrzucają uzasadnione pragnienie zemsty, zaś to, co wyrządziliśmy im za pośrednictwem Hitlera postrzegają jako rodzaj zbłądzenia, niemającego nic wspólnego z niemieckim charakterem.", bo już w odniesieniu do reprezentantów władzy - milicji wykazuje daleko posuniętą, nazwijmy to, rezerwę. Ciekawostką jest też wzmianka o polskich partyzantach (być może chodzi o V Wileńską Brygadę mjr. Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki") i próbach polonizacji Niemców.

W sumie trafiła mi się świetna książka, zdecydowanie najlepsza pozycja dotycząca losu wypędzonych, której punkt widzenia odległy jest od tego, czego można by się spodziewać w tego rodzaju literaturze. Polecam.