Życie Josepha Conrada-Korzeniowskiego, Zdzisław Najder

Ciekawe ile osób zgadłoby, że "Korrcuiwski", "Korgemourki" i "Konkorzentowski" to ta sama osoba - Józef Teodor Konrad Korzeniowski? Spis radosnej twórczości w traktowaniu jego nazwiska przez cudzoziemców mógłby być zabawną lekturą - ale to nie jedyny pożytek płynący z biografii Conrada pióra Zdzisława Najdera. To dwa spore tomy, które trochę mogą są objętością zniechęcić czytelnika ale warto poświęcić im czas, bo to biografia w "starym, dobrym stylu", bez tego całego postmodernistycznego zadęcia, często jawnie sprzecznego ze zdrowym rozsądkiem. 

Może też i dlatego "Życie ..." czyta się bez trudu, choć trzeba to też uczciwie powiedzieć i bez specjalnego zachwytu. Ani Zdzisław Najder nie jest złotousty ani też nie są to Urbankowe historie opowiadające o życiu luminarzy polskiej poezji poprzez pryzmat anegdoty i skandalu, które czyta się łatwo i przyjemnie ale za to jest to solidna praca, pisana sine ira et studio, bez przyjętej z góry tezy i wyraźnej sympatii czy antypatii, tak że trudno nawet powiedzieć czy Najder swojego bohatera lubi czy nie.

W każdym razie mimo, że Korzeniowski "wielkim pisarzem był" nie jest to biografia pisana na kolanach a jednocześnie czytelnik nie jest epatowany wątkami sensacyjnymi, a nie wątpię, że dałoby się w ten sposób wyzyskać chociażby znajomość z "wujenką" - Marguerite Poradowską, jego dosyć niespodziewany ożenek z Jessie George, która mówiąc eufemistycznie nie była dla niego partnerem intelektualnym czy atak Orzeszkowej na pisarza. Zdzisław Najder nie znęca się też nad "podrasowaniem" przez niego własnej biografii, widząc w tym przede wszystkim "mechanizm psychiczny, który skłaniał Conrada do autobiograficznych fantazji; było to podciąganie przeszłości do poziomu tworzonej z wysiłkiem wizji sensu własnego życia".

"Życie ..." jest biografią w ścisłym tego słowa znaczeniu, w której czytelnikowi darowane są wypełniacze stron w rodzaju opisu epoki, z czego korzystają często autorzy, którzy nie mają za wiele do powiedzenia o bohaterze ich książki czy analiza dzieł Conrada. Książka oczywiście nie abstrahuje od nich. Traktuje jednak o nich prawie wyłącznie w kontekście życia Korzeniowskiego, mierząc się przy okazji z mitem ich autobiograficzności. W rezultacie z "Życia ... " wyłania się postać bardzo niejednoznaczna. Człowiek dla którego praca i obowiązek, na każdym etapie jego życia były wartością naczelną, czemu dawał wyraz nie tylko w twórczości ale także  w prywatnej korespondencji - "Kiedy się dobrze zrozumie, że człowiek sam przez się jest niczym i że jest wart ani mniej, ani więcej, tylko tyle, ile warta jest jego praca, uczciwie wykonana, w uczciwym celu i ściśle w granicach obowiązków społecznych - dopiero wówczas staje się panem własnego sumienia i ma się prawo do miana człowieka." 

Z takim podejściem zaskakująco kolidowało prawie permanentne życie Conrada ponad stan, które o ile uchodziło jeszcze w kawalerskim stanie i było finansowane przez wuja to po założeniu rodziny było źródłem nieustającej frustracji a wynikało z "trzech czynników: polskiego "zastaw się, a postaw się", osobistej nieumiejętności liczenia się z groszem oraz milczącej presji otoczenia, która kazała ludziom "z towarzystwa" naśladować w Anglii styl życia dostatniego mieszczaństwa - jeśli nie chciało się oficjalnie zlecieć w przepaść biedoty, "o której myśleć się nie da"." Wieczna pogoń za pieniędzmi sprawiała, że jego korespondencja w sprawach finansowych daleko różniła się od postawy jego bohaterów bo "prezentuje żenującą niekiedy mieszankę poczucia upokorzenia i urażonej dumy z przebiegłością, pokorą i chęcią uzyskania jak najprędzej jak największej sumy". A do tego dochodziło jego przewrażliwienie na punkcie własnej osoby i twórczości, stany depresyjne i zmiany nastrojów, co razem składa się na postać daleką od "pracownika morza", którego w swoim wyobrażeniu widzimy jako niezłomny monolit.

Jest jeszcze jeden szczegół, który z taką wizją człowieka koliduje - otóż Conrad mimo, że nie wypierał się swoich polskich korzeni, nigdy też specjalnie się z nimi nie afiszował. Żaden z bohaterów jego książek nie jest Polakiem - "bohatera Polaka z różnych powodów brać nie chciał; zmuszałoby to do rozdrapywania ran i przykrego obnażania się przed czytelnikami.", co brzmi znacznie bardziej przekonująco niż argument o nieatrakcyjność tematyki wschodnioeuropejskiej dla anglosaskich czytelników, zważywszy że w tym samym czasie Sienkiewicz ze swoją "zaściankową" tematyką był najpopularnieszym polskim pisarzem w Europie i Ameryce.

Z drugiej strony jeśli Conrad przedstawiał Rosjan, to w niekorzystnym świetle, bo Rosja dla niego to"współczesne wcielenie azjatyckiego, tataro-bizantyjskiego barbarzyństwa. Moskale nie stanowią narodu: są zbiorowiskiem, trzymanym w ryzach przez "hosudarstwo", system państwowy" a "państwo rosyjskie przedstawiał jako miażdżące poddanych monstrum, pozbawione zarówno historycznych uzasadnień jak i możliwości ewolucyjnego rozwoju." No i jak się okazuje jego diagnoza po upływie wieku ciągle pozostaje zaskakująco aktualna.

Zdaniem Zdzisława Najdera stosunek pisarza do Polski był wynikiem tego, że jak on sam pisał "patrzę na przyszłość z otchłani najczarniejszej przeszłości i widzę, że nie jest mi dozwolone nic prócz wierności sprawie zupełnie straconej, idei bez przyszłości". Jest to oczywiście jakieś wytłumaczenie ale i tak pozostaje jakieś poczucie niedosytu i żalu, że najwybitniejszy polski pisarz został nie pisarzem polskim lecz angielskim.

Raczej dla zainteresowanych Conradem.