Makbet, William Shakespeare

Niedawno, jedna z blogerek, poruszona do żywego, tym że ośmieliłem się targnąć na "Rozważną i romantyczną" podniosła konieczność odniesienia postawy bohaterów książki do realiów epoki w jakiej książka powstała. "Coś w tym jest", jak powiedział promotor, czytając moją pracę magisterską. Rzecz w tym, że dzieło literackie par excellence jest ponadczasowe a tej akurat cechy powieść Austen jest pozbawiona. To ponadczasowość sprawia, że problem Antygony nie traci na znaczeniu mimo upływu 2500 lat. A piszę to wszystko, ponieważ niedawno obejrzałem "Tron we krwi" czyli Makbeta po japońsku. Okazuje się, że historia rozgrywająca się w XI wieku, napisana przez Anglika w wieku XVII, odczytana przez Japończyka w XX wieku jest interesująca także w wieku XXI. Postanowiłem też przekonać się jak to jest z pierwowzorem i mogę tylko żałować, że gdy po raz pierwszy go czytałem, mordowałem się z przekładem Józefa Paszkowskiego i Leona Ulricha, którzy dzisiaj w zestawieniu z tłumaczeniem Stanisława Barańczaka wydali mi się zupełnie niestrawni.

"Makbet" okazuje się interesujący nie jako dramat, w którym walczą rycerze i krew się leje ale dlatego, że prowokuje do postawienia pytań, na które nie ma chyba dobrych odpowiedzi. Czy jesteśmy niewolnikami przeznaczenia? Czy nasz los, niezależnie od naszych czynów, jest z góry wyznaczony? Dzisiaj te pytania na pierwszy rzut oka nie tylko pobrzmiewają retoryczne ale i śmieszne. Jak to, cóż za głupie pytanie, przecież tylko my decydujemy o własnym życiu! Ale czy na pewno jest z czego się śmiać? Skoro nie możemy być pewni tego co będzie się z nami działo za rok, miesiąc, tydzień czy jutrzejszego dnia, to jak możemy odpowiedzialnie twierdzić, że jesteśmy panami własnego życia. Z drugiej strony, nie popadamy też w prostrację, biernie czekając, na to co przyniesie nam dzień.

Człowiek okazuje się u Szekspira tylko igraszką losu, niezależnie od tego, czy działa, tak jak Makbet czy jest bierny, tak jak Banquo. Los jest nieuchronny a wola człowieka okazuje się nie mieć znaczenia. Czyny człowieka służą tylko ziszczeniu się fatum, ale to człowiek ponosi konsekwencje własnych czynów i od tej odpowiedzialności nic go nie może uwolnić. I trzeba przyznać, że Makbet od tej odpowiedzialności nie ucieka i nie zasłania się ani przeznaczeniem, ani żoną.

W tym małżeństwie, wydaje się, że "spodnie nosi" Lady Makbet. Podczas gdy on "i chciałby i się boi", ona wie od początku, jaka decyzja jest właściwa i zdecydowana jest iść po trupach, w dosłownym tego słowa znaczeniu, do celu. Tyle że po przekroczeniu Rubikonu zbrodni, Makbet już nie ogląda się za siebie, jedna zbrodnia pociąga za sobą kolejną, "ugrzązł w bagnie krwi i stoi w nim po kolana, świadom, że zabrnął tam, skąd powrócić byłoby mozołem cięższym, niż dalej brnąć". Chwila słabości przeminęła. Został prawdziwym twardzielem. Za to z Lady Makbet opada powłoka bezwzględności i nie jest w stanie udźwignąć ciężaru odpowiedzialności za zbrodnie, mimo, że była "tylko" ich inicjatorką a nie wykonawczynią. Naturalny porządek rzeczy zostaje przywrócony, mężczyzna okazuje się silny i ostatecznie zdobywa się na walkę z przeznaczeniem, mimo świadomości przegranej, a kobieta okazuje się słaba i załamuje się pod wpływem wyrzutów sumienia. Wszystko więc wróciło do "patriarchalnej" normy.

Co sprawia, że porządny człowiek wkracza na drogę zła i "skorpiony kłębią się w jego duszy"? - Żądza władzy, ambicja która, jak się okazuje, nieuświadomiona, tkwi w każdym człowieku, a do której wydobycia wystarczy impuls. Ambicja tak silna, że w konfrontacji z nią przegrywają wszelkie skrupuły, nawet świadomość czynienia zła.

Jeśli weźmie się to pod uwagę, to nieco inne, niż się wydaje na pierwszy rzut oka, znaczenie przybierają najsłynniejsze chyba słowa z dramatu Szekspira (swój tytuł zawdzięcza im jedna z powieści Faulknera).  Kiedy Makbet mówi, że "życie jest jedynie przelotnym cieniem; żałosnym aktorem, co przez godzinę puszy się i miota na scenie, po czym znika; opowieścią idioty; pełną wrzasku i wściekłości, a nieznaczącą nic" to, trzeba wziąć pod uwagę, kto i kiedy to mówi - człowiek ze świadomością kresu własnego życia, świadomością bycia przedmiotem w planach sił, od których zależy i świadomością bezsensowności własnych uczynków. A chociaż "życie jest jedynie przelotnym cieniem" i nic na to nie poradzimy, to od nas już zależy czy będzie "pełne wrzasku i wściekłości".