Milczenie, Shusaku Endo

Wstyd się przyznać ale dopiero najnowszy film Martina Scorsese zmobilizował mnie do lektury "Milczenia", które zbierało na półce kurz od zamierzchłych, jeszcze studenckich czasów.  Postanowiłem sprawdzić, czy jest ono rzeczywiście tak kontrowersyjne jak to można tu i ówdzie wyczytać. Cóż, faktycznie, można być zaskoczonym powieścią, bo w dzisiejszych czasach, kiedy dyskusja na temat Kościoła toczy się wokół skandali i kwestii obyczajowych, Endo porusza zupełnie inne problemy, natury, rzekłbym zasadniczej, które ważne były także i u nas w czasach, gdy deklaracja wiary, miała znaczenie nie tylko w sferze duchowej, oczywiście nie w takiej skali, jak to ma miejsce w "Milczeniu". 

Mimo, że powieść Endo, której akcja rozgrywa się w Japonii w XVII wieku, na pierwszy rzut oka wydawać się może zupełną egzotyką to przecież dotyka ona, jeśli chodzi o tytułowy problem, sprawy, której skala przerastała daleko cierpienia japońskich katolików, o ile oczywiście można porównywać ludzkie cierpienie. Jeśli Endo stawia pytanie o milczenia Boga wobec cierpienia wiernych, to cóż dopiero mówić o losie Żydów w czasie II wojny światowej (nie bagatelizując cierpień chrześcijan). To oni, w całej ostrości tego pytania, musieli się z nim zmierzyć. Raz jako niewinni, tak jak każda ofiara ale też jako "naród wybrany" mający poczucie boskiej opieki, która pozwoliła diasporze przetrwać przez tyle wieków. Nie sądzę by istniała jakaś pocieszająca odpowiedź, tłumacząca cierpienia niewinnych, ta którą daje Endo "Ja nie milczę. Cierpię razem z wami.", zapewne nie wszystkim wystarczy.

Druga kwestia poruszona w "Milczeniu" to kwestia ceny zachowania wiary. Czy ceną wiary może być niezależnie od naszego życia, także życie innego człowieka? Tak długo jak decydujemy tylko o sobie, rzecz wydaje się stosunkowo prosta. Decydujemy sami o sobie. Z jednej strony możemy zostawić sobie na pocieszenie przekonanie, że przecież zewnętrzny akt apostazji jest bez znaczenia, bowiem w głębi serca pozostajemy wierni wierze (choć lepiej nie pytać się przy tym, jakie to jednak ma znaczenie, skoro myślimy jedno a postępujemy odwrotnie?), z drugiej możemy zdobyć się też na bohaterstwo męczeńskiej śmierci za wiarę. Wybór i konsekwencje dotykają tylko nas.

Ale dylemat, przed którym staje główny bohater powieści jest bardziej skomplikowany. Decyzja o apostazji przesądza nie tylko o jego losie ale także o życiu innych ludzi. Odpowiedź, w naszym pragmatycznym wieku, wydaje się oczywista. Nie ma takiej wartości, która przewyższałaby cenę ludzkiego życia, a w każdym razie nie jest nią wiara. Także dla księdza Sebastiana Rodrigo, głównego bohatera, odpowiedź na pytanie, czy wiara jest warta życia innych ludzi, mimo wątpliwości, jest negatywna. Ale już dla jego konfratra Francisco Garupe nie. Zapewne nie bez znaczenia jest tu także decyzja, o apostazji lub pozostaniu w wierze, samych ofiar. Niezależnie jednak od tego nie można zapominać, że decyzja Rodrigo, Garupe a wcześniej Perreyry, mają charakter sprzężenia zwrotnego, jako kapłani-przewodnicy i nauczyciele swoim przykładem oddziałują na decyzje i los wiernych. Jakie mają prawo ich osądzać, nauczać, oczekiwać od nich trwania w wierze, skoro sami załamują się w godzinie próby? W niczym nie są lepsi od Kichijiro, który budzi w głównym bohaterze taką niechęć. Okazuje się, że renegat, góruje nad swymi przewodnikami, mając świadomość własnej słabości, cierpiąc z tego powodu i publicznie przyznając się do wyznawania zakazanej wiary (choć z drugiej strony, można by zapytać, jakie znaczenie ma u niego taki akt, skoro równie łatwo przychodzi mu potwierdzenie apostazji).

"Milczeniu" daleko do bestselleru, nie ma wartkiej akcji, nie uświadczy tu się krwawych pojedynków ani wątków romansowych, nawet egzotyka nie jest specjalnie pociągająca, w dodatku autor nie feruje łatwych i zdecydowanych sądów, dzięki którym wszystko jest dla czytelnika jasne. Endo nie osądza swych bohaterów, raczej pochyla się nad nimi ze współczuciem i próbuje ich zrozumieć, a to nie jest żadną gwarancją sukcesu czytelniczego. Zresztą, co tu dużo mówić, ze skruchą przyznaję, że gdyby nie film, książka pewnie jeszcze przez kilka lat czekałaby na półce na swoją kolej.