Znaszli ten kraj?.., Cyganeria krakowska, Tadeusz Boy-Żeleński

Nie wiem, czy gdyby Boy-Żeleński był krakusem, to też wystawiłby taki "pomnik" Krakowowi. "Pomnik", z którego, choć w finale osłodzony, to jednak rysuje się obraz prowincjonalnego miasta "z pretensjami", którego elity to "kombinacja sknerstwa, bigoterii, snobizmu", o których Żeromski pisał do Oktawii - "Gdybyś tu była i gdybyś widziała tę nagą głupotę, tę bezczelną podłość, to nadużycie słowa, tę pompę idiotów - śmiałabyś się do rozpuku, jak ja. Galicja - Kraków, to niewyczerpane źródło humoru, to po prostu sam humor, potrzebujący opisu. Dookoła nędza, głód, ciemnota - i ci... w swoich kontuszach i kitach...".

Boy aż tak bezkompromisowy jak Żeromski nie jest, stara się opisać Kraków przełomu wieków (XIX i XX) z przymrużeniem oka, nawet nie tyle miasto, ile jego elity kulturalne, koncentrując się w szczególności na redakcji tygodnika "Czas", Przybyszewskim oraz środowisku Jamy Michalika. Nie ma co oczekiwać po książce rzetelnego obrazu Krakowa, za to mamy pełne anegdot gawędy (felietony, jak Żeleński sam je określa), w których przez wszystkie przypadki odmieniany jest "Zielony Balonik" (którego Boy był członkiem), który ma się wrażenie, że pełni rolę wyraziciela opinii publicznej i ma jedynie słuszne poglądy na wszystko. Mnie to jakoś skojarzyło się z podporucznikiem Dubem, który też wszystko już od dawna wiedział najlepiej i omówił przed wojną ze starostą powiatowym. Żeleński nie zapomina też o sobie, przypominając w tym człowieka, który chcąc zawsze być w centrum zainteresowania, na ślubie żałuje, że nie jest panem młodym, a na pogrzebie, że nie jest nieboszczykiem, apogeum egocentryzmu osiągając przy okazji wspominków o Przybyszewskim i laurce, jaką ten mu wystawił w swoich wspomnieniach.

Rzecz w tym, że Boy sam, z rozbrajającą szczerością przyznaje, z Przybyszewskim nie rozmawiał nigdy o literaturze i w ogóle rozmawiał z nim niewiele, za to... spoglądał mu w oczy. Zapomniał jednak dodać, że pisząc swoje wspomnienia Przybyszewski doskonale wiedział, że Żeleński nie jest już nieznanym studentem medycyny spędzającym zbyt dużo czasu przy kieliszku i kartach, jak to było za czasów kiedy się spotykali, lecz bardzo popularną osobistością życia kulturalnego, z którą znajomość może tylko nobilitować. Nie trzeba więc być zbyt przenikliwym by domniemywać, że peany na cześć Żeleńskiego były prawdopodobnie próbą zapewnienia sobie życzliwości z jego strony, co zresztą się udało.

Niewątpliwie najsilniejszą stroną książki jest jej anegdotyczny charakter, nie ma co ukrywać przyprawiony sporą dozą złośliwości. Przyznam szczerze, nie jestem z tego powodu na Boya oburzony ale też nie da się ukryć, że jego dowcip jest chwilami słabej próby, jak choćby wówczas gdy winę za zapyziały klimat Krakowa przypisuje mało pociągającym, prostytuującym się pracownicom fabryk tytoniu, niezdolnym do pobudzenia wyższych dążeń u swych klientów albo gdy w anegdocie o Józefacie Nowińskim jednym tchem pisze lekko o jego samobójstwie i jednocześnie podśmiewuje się z jego imienia. Miałyby rację krakowskie matrony, po których tak "jeździ" Boy, gdyby mu zwróciły uwagę, że to bardzo nie comme il faut, oj, miałyby rację.

Ale to nie jedyna rzecz, która jakoś zgrzyta w książce i rzuca na Żeleńskiego mało pochlebne światło. Widać bowiem wyraźnie, że Boy opowiadając swoje anegdoty, ma przy tym predylekcję do czegoś, co można by nazwać oględnie elastycznymi kryteriami opisu a mówiąc wprost, oportunizmem. Jeśli wczytać się w "Znaszli ten kraj?..", widać że w wielu przypadkach (mam wrażenie, że zwłaszcza tych, w których osoby lub ich rodziny "coś mogły") poprzestaje na inicjałach postaci, tam zaś gdzie bezkarnie może poużywać, nie robi sobie ceregieli i to do tego stopnia, że można dowiedzieć się, kto chorował na choroby weneryczne. Ale ta dociekliwość ma u Żeleńskiego granice. Niczym wzorcowy "brązownik" jakoś "zapomniał" wspomnieć, że wielokrotnie pojawiający się na kartach książki Wyspiański zmarł na paraliż postępowy. Wyszukując antyklerykalne smaczki a la Kostruliew jakoś umknął mu "smaczek" jakim było... pochowanie syfilityka na Skałce. To zresztą nie jedyny przykład "selektywnego" podejścia do postaci. W ten sposób potraktowany jest bowiem, wspomniany już wcześniej, Stanisław Przybyszewski. Przytaczając anegdoty dotyczące swego dawnego idola Żeleński starannie przemilcza wszystko, to co mogłoby pokazać Przybyszewskiego, takim jakim był w rzeczywistości. Dziwne, a przecież samobójcza śmierć konkubiny w ciąży, porzucenie dzieci to byłby dopiero temat. Tyle, że nie byłoby już tak miło i zabawnie.

Lepiej więc nie traktować książki zbyt serio. Zresztą, kogo dzisiaj mogą zainteresować te historie burz, nawet nie w szklance ale w łyżce wody, gdy toczono spór o to, czy w jednym tekście może wystąpić święta Kinga i... gatki, może oprócz krakusów i tych, którzy interesują się historią literatury albo historią sztuki okresu Młodej Polski i lubią poczytać ploteczki "z myszką".