Tworzywo, Melchior Wańkowicz

"Gąsiorowa położyła wolno ręce na fartuchu. Znowuż inteligenci wyśmiewają te ręce chłopskie na fotografiach, uroczyście i symetrycznie spoczywające na kolanach. A przecież ma to oznaczać, że oto jest czas niezwykły, kiedy te ręce spoczywają, kiedy te ręce-niewolnice są czczone wypoczynkiem i ciszą. Rozłożyła Gąsiorowa brązowe spracowane ręce na fartuchu - niech świadczą, że oto pracowały i że czas nadszedł, kiedy ich praca będzie uczczona." 

Moje pierwsze spotkanie z Melchiorem Wańkowiczem było wybitnie nie udane. "Na tropach Smętka" okazało się przebrzmiałą propagandą a na dodatek jeszcze i na domiar złego napisaną bez "iskry Bożej". Owszem, pewnie jak każdy słyszałem coś tam o "Monte Cassino", "Zielu na kraterze" czy "Karafce La Fontaine'a" no i znałem częstochowski rym, z racji zainteresowań fotografią; "Nasierowska - fotografka boska"."Cukier krzepi" i "Lotem bliżej" nie liczę bo nie są to najlepsze rekomendacje, jeśli chodzi o literaturę, mówiąc szczerze.

Za namową Beznadziejnie zacofanego w lekturze ale też pomny niechęci Książkowca do Wańkowicza zaryzykowałem - w przeciwieństwie do poprzedniego właściciela książki, który nie zdążył rozciąć książki (wyd. 1975) - lekturę "Tworzywa". I nie żałuję, choć do zachwytów mi daleko. Już pierwsze strony zapowiadały się nieźle ale passus o dłoniach Gąsiorowej, który skojarzył mi się ze słynną fotografią Krystyny Łyczywek "Chochołów - 1972" (powyżej), przekonał mnie ostatecznie.

"Tworzywo" to zbiór opowieści o prostych ludziach, którzy wyjechali "za chlebem" do Kanady. U podstaw ich decyzji, niezależnie od bezpośrednich przyczyn emigracji leżała bieda i brak perspektyw. Bezpośrednie przyczyny były bardziej skomplikowane, bo jest i dezerter z ck żandarmerii, chłopak mający za sobą uczestnictwo w strajku dzieci we Wrześni, terrorysta z Organizacji Bojowej PPS i dawny legionista, który dosłużył się Virtuti Militari i któremu odebrano funkcję wójta. Nie ulega wątpliwości, że są oni przez Wańkowicza wyidealizowani (na przykład sylwetka Bombika, który przez kilka pierwszych lat pobytu pozostawiając żonę i dziecko w kraju w Kanadzie zdążył "dorobić" się tylko ziemianki), a książka pisana jest "ku pokrzepieniu serc" jako polska wersja "american dream" w Kanadzie. Na szczęście obyło się "bogoojczyźnianych" tonów, "antemurale christianitas" etc. etc. mimo, że w dużej mierze książka opisuje też przedemigracyjne losy jej bohaterów (interesujące jest zwłaszcza skrzyżowanie losów Antoniego Bombika i Michała Drzymały, zresztą niezbyt pochlebne dla tego ostatniego bo jego wizerunek, mówiąc oględnie, odbiega nieco ot tego co można było za moich czasów wyczytać w szkolnych czytankach historycznych). Ale ten rodzaj PR-u sprzed pół wieku nie stanowi jakiejś istotnej wady. Powiedziałbym nawet, że to budujące, gdy czyta się książkę o Polakach, którzy wzięli los we własne ręce i którym na dodatek powiodło się. Zapewne jeszcze lepiej czytało się to 30 czy 40 lat temu, gdy takie opowieści o karierze zwykłych ludzi były w naszym kraju traktowano na równi z bajką o żelaznym wilku. Najsłabszymi partiami książki są rozważania na tematy społeczno-ekonomiczne. O ile zasadniczą część książki czyta się naprawdę dobrze, to te części dzisiaj brzmią archaicznie, tonem pasują bardziej do jakiejś agitacyjnej broszury niż do porządnej książki szanującego się autora. Na szczęście jest tego niewiele. Bohaterowie książki Wańkowicza stanowiący "tworzywo" społeczeństwa Kanady przywodzą na myśl, trzymając się wańkowiczowskiej tonacji, słowa Psalmu 118 - "Kamień odrzucony przez budujących stał się kamieniem węgielnym", tyle że stali się oni kamieniem węgielnym nie w swoim kraju a na obczyźnie. I to odwołanie do Psalmu mimo, że brzmi może patetycznie to jednak nie jest absurdalna - zwornikiem, punktem łączącym emigrację jest wiara - każdy zresztą kto był poza krajem w jakiś sposób to odczuł. I jest to ten rodzaj naszej polskiej wiary kierowanej do prostego człowieka, tradycyjnej - taki jaki później był głoszony przez kardynała Stefana Wyszyńskiego. Okazuje się, że ludzie, którzy z ojczyzną nie mają już kontaktu, których praktyki religijne są, jeśli można tak powiedzieć, w zaniku - zresztą z konieczności bo księdza widują raz na rok albo i rzadziej. Ludzie skoncentrowani na walce o przetrwanie i tym co można określić mianem prosperity nagle sami z siebie odczuwają potrzebę wspólnoty a tę może dać im wiara i jej widoczny dla każdego przejaw jakim jest budowa kościoła.

"Tworzywo" jest książką, która mile łechce nasze polskie kompleksy, co prawda trochę przebąkuje o ciemnych stronach życia ale koncentruje się na pokazaniu, że potrafimy nie tylko walczyć z bronią w ręku i załamywać ręce po klęsce ale także budować coś od podstaw, być wytrwali i solidarni. Cóż, było, minęło ... .