Krzyżowcy, Zofia Kossak

"Krzyżowcy" są jedną z najlepszych powieści historycznych poświęconych średniowieczu, obok "Żelaznej korony" i "Kamienie wołać będą" Hanny Malewskiej, "Bolesława Chrobrego" Antoniego Gołubiewa czy "Żywych kamieni" Wacława Berenta. Sama Zofia Kossak uznawana jest za kontynuatorkę tradycji pisarskiej Sienkiewicza i Kraszewskiego. Jeśli tak rzeczywiście jest, to "Krzyżowcami" z pewnością pokonała obu panów i ich (odpowiednio) "Krzyżaków" oraz "Starą baśń"  i w swojej kategorii nadal jest niepobita.

O książce po raz pierwszy usłyszałem od swego szkolnego przyjaciela, który mówił o niej (a przy okazji i o "Egipcjaninie Sinuhe" M. Waltari) w kontekście typowym dla zainteresowań chłopców w wieku dojrzewania. I rzeczywiście od tej strony "Krzyżowcy" bardzo zaskakują, zwłaszcza, że Zofia Kossak uznawana jest za pisarkę katolicką, a to - wiadomo - w naszych czasach bardzo niewygodna łatka i w przypadku książki powstałej w "nienowoczesnych" przedwojennych czasach, mająca podwójny ciężar gatunkowy.

 

Jeśli zatem ktoś zakłada, że będzie miał do czynienia z powieścią "katolicką", to może popaść w niezłą konsternację, bo "katolickość" ta nie jest taka oczywista choć jednak, aczkolwiek nienatarczywie, jest obecna.

Większością bohaterów książki żądzą mało chrześcijańskie cechy a pod piórem pisarki "łotrostwo, porubstwo, zawiść, chciwość, obłęd, groza ... - oto są wojska krzyżowe ... Jednym piekłem jest święta krucjata ...". Co prawda, na drugim biegunie znajduje się odwaga, honor i wiara. Ale ta ostatnia zresztą jest bardzo dwuznaczna miesza się bowiem to z zabobonem, to z pychą, a w odniesieniu do polskich bohaterów powieści, którzy traktują krucjatę bardzo przedmiotowo, jako przepustkę mającą zapewnić im bezpieczny powrót do ojczystej ziemi po tym jak musieli z niej uciekać po przegranej bitwie, trudno powiedzieć by w ogóle ją mieli. I można ich posądzić o wszystko lecz nie o religijny zapał (z jednym może wyjątkiem).

Jest to książka z wizją historii i świata, w której wyrafinowana cywilizacja ściera się z prostym by nie powiedzieć prymitywnym obyczajem, i w której niekoniecznie zawsze dobro zwycięża. To co potęguje wrażenie, jakie wywołuje książka to fakt, iż jest solidnie osadzona w źródłach, choć oczywiście stanowi ich interpretację.

Ci którzy znają podstawową dla krucjat pozycję - "Dzieje wypraw krzyżowych" S. Runcimana - z pewnością mogą być zaskoczeni tym, jak wiele wydarzeń i postaci występujących u Zofii Kossak znajduje potwierdzenie w faktach.  Co prawda, krytycy swego czasu narzekali na archaizującą stylizację języka powieści, ale pewnie podobnie narzekaliby gdyby napisana została językiem współczesnym. To co oni oceniali jako wadę, moim zdaniem, jeśli nie jest zaletą to co najmniej nie przeszkadza i wypada tylko wzruszyć ramionami nad takimi zarzutami, zwłaszcza, że bledną one wobec plastyczności świata, jaki odmalowany jest w "Krzyżowcach".

A jest to świat, w którym pomiędzy nim a Polską widnieje cywilizacyjna przepaść, z wszystkimi tego wadami i zaletami (niewieloma). Świat, w którym z jednej strony kultura ustępuje przed siłą, z drugiej strony siła stopniowo, powoli obłaskawiana jest przez kulturę, gdzie stare wartości muszą wcześniej czy później pójść w niepamięć. Książkę Kossak poza warstwą dosłowną, przygodowo-historyczną, można w wielu momentach odbierać jako przenośnię odnoszącą się do czasów jak najbardziej współczesnych, czemu zresztą pisarka daje wyraz (co prawda od "wielkiego dzwonu" ale jednak).

Gdy czyta się, tę świetnie napisaną, do czytania "jednym tchem" powieść nasuwa się pytanie, gdzie wśród tych opisów chciwości, rzezi, zdrady, gwałtów jest miejsce na katolicyzm pisarki bo przecież nie w słowach Ademara de Monteil, gdy mówi o uczestnikach krucjaty "obrzydłe plemię, bodajby przepadło! Bezwładna kupa mułu, skrzep gnoju, darmo je owiewa wielki dech zaświatów, darmo Bóg dotyka dłonią, ukazuje dalekie drogi i światła ... Widzą, czują, słyszą, lecz podźwignąć się nie chcą ... Ach nędzne plemię, coś miało być obrazem Bożym!".

"Standardowo" przyjmuje, że jej deklaracja światopoglądowa zawarta jest w liście papieża Urbana II do Ademara, który wskazuje na ożywczą rolę pierwszej wyprawy krzyżowej pełniącej mimowolnie rolę katalizatora przemian w Europie oraz finałowej wizji umierającego papieża, w której "krucjata sunie jak splątany kłąb, jak pięść zaciśnięta, taran krwawiący cierpieniem, bluzgający ropą grzechu ... sunie i toruje drogę ... Wymoszczony trupami, zamieciony wichrem namiętności, szlak jej, via Dolorosa ludzkości, jest jednak Drogą, jest stąpnięciem w przód ..." ale jeśli dobrze im się przypatrzeć to stanowią one nie tyle eksplikację światopoglądu pisarki co po prostu jej ocenę krucjat.

Moim zdaniem, jej credo zawarte jest w dialogu Ademara i Urbana, w którym ten pierwszy wyznaje - "Wierzę w sens i cel stworzenia, choć tak głęboko, tak boleśnie dla nas ukryty ... Sczezłbym bez tej wiary ... Sczezłbym w tym świecie tak srogim, niepoczciwym i pustym, bez świadomości, że przy miłosiernym, nie zawistnym ani pamiętliwym Bogu króluje ucieleśniona, ubóstwiona Macierzyńskość, ku której przymknąć można, przypaść jak dziecko do Matki i uczuć się bezpiecznym ... Wierzę, że te Moce Najświętsze są ustawicznie czujne, nie gardzące by najlichszym pyłem człowieczym ... Tylko z taką świadomością można na świecie żyć i nie oszaleć ..."

Dzisiaj takie wyznanie byłoby co najmniej niemodne ale tym Zofia Kossak nie musi się przejmować a my za to ciągle mamy okazję obcować ze świetnym kawałkiem literatury, który zawiera coś więcej niż tylko opis perypetii miłosnych bohaterów i ich zmagań na polu walki, o których zapomina się po tygodniu.