Grek Zorba, Nikos Kazantzakis

Chociaż dzisiaj port w Pireusie zmienił swoje oblicze to ciągle bez trudu można znaleźć kefeniony w rodzaju tego, w którym pojawił się Zorba. To po spartańsku urządzone miejsca, w których mężczyźni siedzą godzinami nad szklaneczką ouzo (a nie rumu), filiżanką kawy (koniecznie z wodą) i przebierając palcami przesuwają paciorkami komboloi dyskutują najczęściej o polityce. To jedno z tym miejsc gdzie, jeśli kobieta w ogóle przychodzi, to tylko by obsługiwać mężczyzn. Stary świat. W którym lepiej zostawić ludzi w spokoju, nie starać się otwierać im oczu, bo "cóż by zobaczyli? Własną nędzę! Niech więc mają oczy zamknięte ... I niech dalej śnią! (...) Chyba że, gdy otworzą oczy" zobaczą "lepszy świat niż ciemności, w których poruszają się teraz ..."

 

 "Grek Zorba" to jedna z tych książek, które należy czytać nieśpiesznie i które zostawiają wrażenie jeszcze długo po skończonej lekturze pozostawiając poczuciu smutku i osamotnienia jakiego doświadczył opowiadający historię narrator. Czy wystarczającym pocieszeniem były dla niego wiersze Dantego? Nie wiadomo - na pewno jednak potrafił sobie wszystko wytłumaczyć i zracjonalizować, tak jak każdy kulturalny i wykształcony człowiek. Nie wątpię, że santuri ciągle jeszcze gdzieś leży w jakiejś zapadłej serbskiej wiosce, w której Zorba dokonał żywota, bo nie było czasu by tam pojechać, bo to, bo tamto, sami dobrze znamy takie wymówki. A przecież bez wątpienia go podziwiał, to ucieleśnienie greckiej wersji "carpe diem".

Ale to ten rodzaj podziwu, o którym wiemy, że choć wiemy, że jest także dla nas w zasięgu ręki to jednak nigdy po niego nie sięgniemy. To nie dla nas. Mając świadomość niedoskonałości własnego życia, tkwimy jednak w nim nie chcąc rezygnować z jego wad, które są nam tak bliskie. Taki jest też wybór narratora, on nie uczestniczy w pełni życia, jest tylko jego obserwatorem i aby zobaczyć jak wygląda prawdziwe życie, przeżyć przygodę swego życia, poświęca tylko to z czym bez żalu może się rozstać; pieniądze i czas. Nie decyduje się ani na wyjazd z jednym przyjacielem ani na spotkanie z drugim chowając się za zasłonę swoich studiów. A przecież o ich "użyteczności" w życiu dowiaduje się od prostego pastucha, pewnie analfabety: "- A ty co robisz w tych ruinach?
- Rozmyślam nad starożytnością.
- I co ci z tego?
- Nic.
- Nic. Tak właśnie myślałem. Oni umarli, my żyjemy. Lepiej ruszaj stąd! Z Bogiem!"

Świat Zorby to nie kraina prostaczków, w której ludzie żyją długo i szczęśliwie, tu rządzą uczucia w czystej postaci, nie przysłonięte polorem kultury jest żądza, chciwość i zemsta za każdą ceną. Nie dziwię się więc jego szefowi, że jednak woli się schronić w swojej wieży z kości słoniowej niż zapuścić się w nieznane sobie rejony. Pełnia życia, choć patrzy na nią z podziwem to nie dla niego, raz tylko ośmielił się z niej zaczerpnąć. Sam przyznaje to mówiąc: "upadłem już tak nisko, że gdybym miał do wyboru rzeczywistą miłość lub przeczytanie dobrego romansu, wybrałbym książkę." Ale i tak miał szczęście bo poznał kogoś kto uzmysłowił mu, że taki wybór w ogóle istnieje.

Wybór wcale jednak nie jest oczywisty i każdy ze światów ma swoje cienie - z jednej strony mamy więc śmierć wdowy należącej do świata Zorby z drugiej klasztor, który ze swoją kontemplacyjną naturą z istoty swojej wydaje się bliższy narratorowi a okazuje się siedliskiem deprawacji, zbrodni i miałkiego intelektu. Okazuje się też, że radość życia Zorby nie jest panaceum na wszystko, wszak praca, zaangażowanie, czas i pieniądze idą na marne za sprawą "kątu nachylenia" - braku książkowej wiedzy, którą tak gardzi.

Ta radość życia i poczucie wolności, której Zorba jest uosobieniem ma różne wymiary, soczewką w której je widać jest stosunek do rodziny i kobiet, z jednej strony rodzina stanowi dla niego ograniczenie, z drugiej jest tym, w czym odnajduje szczęście. Podobnie jest i z kobietami, które z jednej strony są dla niego przedmiotem jako źródło przyjemności, z drugiej podmiotem jako osoby wymagające opieki. Na tym tle ciekawie prezentuje się Hortensja, ofiara stosowanej przez siebie dewizy "carpe diem". Okazuje się, że "radość życia" ma również ponury wymiar widoczny w osamotnieniu i pragnieniu życia, które stanowi jego zaprzeczenie, statecznego i pełnego konwenansów.