Do moich ewentualnych czytelników. Wspomnienia z czasu wojny, Symcha Binem Motyl

Świadectwa ocalałych z Zagłady w pewnym sensie są niewygodne dla wszystkich zainteresowanych. Dla nas, Polaków bo często burzą nasze wyobrażenie jako o narodzie romantycznych bohaterów, gotowych poświęcić własne życie w obronie niewinnych, dla Żydów bo pokazują, jak obce było im poczucie społecznego solidaryzmu w obliczu zagrożenia, obnażają ich bezwzględność i brak skrupułów nie tylko w walce o ocalenie własnego życia ale także, co nie już żadnego usprawiedliwienia, wyłącznie dla zdobycia pieniędzy.

I takie też są wspomnienia Symchy Motyla. Mimo że ich autor przeżył wojnę trudno powiedzieć by jego przeżycia skończyły się happy-endem, a jeśli już to jest to bardzo gorzkie "szczęśliwe zakończenie". Można na podstawie jego książki nakręcić trzymający w napięciu od pierwszej do ostatniej sceny dramat wojenny, którego głównym bohaterem byłby żydowski ex-urzędnik, który usiłował zarabiać na życie najpierw przemytem przez granicę niemiecko-rosyjską, potem pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem i Rzeszą a wreszcie pomiędzy warszawskim gettem i aryjską częścią Warszawy. Przeżył śmierć kilkuletniej córeczki, którą najprawdopodobniej jego pobratymcy wysłali na Umschlagplatz, a sam wraz żoną uciekł z transportu do Majdanka by po powrocie do Warszawy skorzystać z oferty aferzystów, którzy zorganizowali business, który przeszedł do historii jako "sprawa Hotelu Polskiego". Ocalał, paradoksalnie, dzięki brakowi pieniędzy bo nie stać go było na wykupienie "pewniejszych" dokumentów, których właściciele jak się potem okazało zginęli w Oświęcimiu a ocaleli ci, których paszporty wydawały się najmniej pewne. To wszystko może pobrzmiewać nutką sensacyjno-przygodową ale gdy czyta się "Do moich ewentualnych czytelników" myśl by traktować książkę w ten sposób przychodzi do głowy chyba jako ostatnia. 

Nie ma nic "przygodowego" w spotkaniu z dezerterami, którzy jak pisze autor, "opowiadali - Niemców na oczy nie widzieli, a którzy na wieść o zbliżaniu się Niemców uciekali w popłochu" (wszystkie cytaty podaję z zachowaniem oryginalniej pisowni), w obrazie warszawiaków, jaki Motyl zobaczył po powrocie do domu - "ludzie wysypali się tłumnie na ulicę, niektórzy, korzystając z nieładu, zaczęli rozbijać sklepu, rabując co popadnie", albo w pierwszym zetknięciu się z "rycerskim narodem", którego żołnierze pokazali raczej nieznaną szerzej twarz - "nadeszli nowi żołnierze, żądając od nas oddania im zegarków, przy czym zaznaczyli, że kto nie odda samemu zegarka dobrowolnie, zostanie z miejsca rozstrzelany" choć i tak nie było to jeszcze najgorsze w porównaniu z tym co Symchę Motyla miało spotkać.

Wątek zamiłowania Niemców do grabieży przewija się we wspomnieniach wielokrotnie ale niestety wygląda na to, że nie byli w tym odosobnieni bo "zrabowane rzeczy częściowo sami zabrali, a częściowo obdarowali niemi dziewki wiejskie, które im przy tej operacji dzielnie pomagały" i nie był to odosobniony wypadek skoro pisze - "Pamiętam jak mali chłopcy polscy sprowadzali Niemców, aby wskazać na stacji tych Żydów, którzy nie nosili opasek. Przykro było patrzeć, jak mali chłopcy pastwią się nad dorosłymi ludźmi, którzy przed nimi drżeli jak przed Niemcami. Dochodziło czasem do tego, że żandarm musiał odpędzać malca plującego na starego człowieka Żyda."

Na tym tle wydawać by się mogło, że to Żydzi będą dla siebie w tych trudnych czasach ostoją, jeśli tak myślał autor to mocno się rozczarował, bo kiedy przedostał się do Białegostoku wspomina - "kilka dni wałęsałem się po mieście bez celu, odwiedzając dawnych znajomych (...) którzy jednak nie wykazali chęci dopomożenia mi", "(...) Żydzi w ogóle niegościnnie, a nawet wrogo odnosili się zarówno do mnie, jak i reszty uchodźców warszawskich". Ale co jeszcze bardziej zdumiewające, to to, że Żydzi w pogoni za zyskiem wracali z terenów zagarniętych przez Rosjan na ziemie znajdujące się pod okupacją niemiecką - "Zysk z powodu znacznej różnicy cen były tak wielkie, że bardzo wielu Żydów, którzy przyjechali tu by ratować życie przed Niemcami, wracało teraz do Polski, wywożąc tam zarobione pieniądze, by je tam obrócić na kupno towaru i z narażeniem życia znów je przywieźć do Rosji."

Ten niezbyt pochlebny obraz własnej nacji z czasem robi się coraz drastyczniejszy -"w niektórych sferach doszło do krańcowej demoralizacji, gdyż ludzie po utraceniu swoich najbliższych łączyli się szybko ze sobą, stwarzając nowe pary, niby-rodziny, starając się pełnymi garściami łapać życie, a raczej złudzenie życia. (...) Takie pojęcia jak reputacja, skromność obyczajów, cnota zupełnie nie istniały, nikt bowiem nie przypuszczał, iż doczeka się kiedyś innych czasów, kiedy to mu może zaszkodzić."

Ale wątki ściśle obyczajowe we wspomnieniach Motyla i tak brzmią łagodnie w porównaniu z oskarżeniami, gdzie "groźne widmo uzbrojonych Ukraińców i Łotyszów, a także - bądźmy szczerzy - policjantów żydowskich, spędzało sen z powiek" i "(...) często sami Żydzi w porozumieniu z ich aryjskimi pomocnikami organizowali sztuczne napady, podstawiając niby agentów, policjantów itp. aby zrabować mienie swoich klientów" bo to, że "szantażowanie Żydów po aryjskiej stronie przez typy spod ciemnej gwiazdy było na porządku dziennym" jest powszechnie wiadome, choć ciągle przyjmowane przez nas z oporami.

Z drugiej jednak strony trudno nie zadać sobie pytania, co ludzie skazani na śmierć, zamiast ukrywać się u tych, którzy zdecydowali się im pomóc, robili na ulicach, narażając zarówno siebie jak i tych, którzy dla nich zaryzykowali życie swoje i rodziny - i nie ważne nawet z jakich pobudek. Takich dwuznaczności jest zresztą więcej jak choćby wówczas gdy pisze - "Głód robił swoje: niszczy nie tylko ciało, ale zmienił dusze nasze i poczucie wartości moralnych. Każdy dbał wyłącznie o siebie, walcząc wszystkimi siłami czy to o dodatkowy koc do przykrycia, czy też o bliższe miejsce przy żelaznym piecu (...)" dając do zrozumienia, że więzi społeczne i pojęcia obowiązujące w normalnym społeczeństwie nie miały w obozie żadnego znaczenia w obliczu śmierci. Pośrednio widać to też gdy wspomina, że zarobione w obozie papierosy otrzymywał od innych więźniów chleb lub zupę - aż chciałoby się zapytać, czy wiedział co będą jedli ci, którzy ten chleb oddali.

Ma się chwilami wrażenie, że Motyl bardziej obawiał się Polaków niż Niemców, szokująco brzmią jego wyznania, że lepiej czuł się w getcie -  "I dziwna rzecz. Momentalnie po przekroczeniu muru odetchnąłem swobodnie: nareszcie znów jestem u siebie. Wydawało mi się wtedy, że właśnie w getcie mogę czuć się bezpiecznie. (...) Przebywanie bowiem po aryjskiej stronie wymagało ciągłego bez przerwy napięcia nerwowego" choć przecież tam "Ulicami przewalały się wynędzniałe, obłąkane z głodu fale ludzkiego mrowia. Ci, którym zabrakło już sił, siadali na ulicy i powoli konali. Nikt tu nie przychodził z pomocą. Obojętnie przechodziło się koło spuchniętych z głodu na wpół nagich postaci ludzkich, które leżały w poprzek chodnika, obojętne, nie mające już sił wyciągnąć rękę po jałmużnę. Martwe dzieci leżały przed drzwiami, wyrzucone wprost na ulicę, gdyż Wydział Cmentarny nie mógł nadążyć w zbieraniu trupów z mieszkań." Nie mówiąc już, że nieomal jak bluźnierstwo w naszych uszach mogą brzmieć pierwsze wrażenia z pobytu w obozie koncentracyjnym w Bergen-Belsen - "Na ogół panuje względne zadowolenie. Dla wieli spośród nas warunki obecne lepsze są od poprzednich po aryjskiej stronie w Warszawie."

Ale Motyl nie demonizuje Polaków, wręcz przeciwnie świadom jest ile ma do zawdzięczenia niektórym z nich, często przypadkowym osobom, które pomogły mu i jego żonie, narażając się w najlepszym przypadku na ostracyzm społeczny ze strony znajomych i sąsiadów, jeśli nie na szantaż, denuncjację i śmierć.

Mocna rzecz, może literacko nie najwyższych lotów ale nie o takie walory przecież w tego rodzaju lekturze chodzi. Polecam.