Traktat o łuskaniu fasoli, Wiesław Myśliwski

Jak to człowiek ciągle dowiaduje się o sobie czegoś nowego ... Ja na przykład niedawno dowiedziałem się, że jestem "użytkownikiem literatury usytuowanym w ponowoczesnej, zrelatywizowanej i heteroglosyjnej rzeczywistości tęskniącym do porządku wcześniejszego - gwarantowanego przez esencjalizm i uniwersalizm".

Po takim news'ie nawet nie byłem jakoś specjalnie zszokowany informacją o fallocentrycznym wymiarze "Ostatniego rozdania" Wiesława Myśliwskiego, aczkolwiek nie powiem by przeszła ona u mnie bez śladu, bo sięgałem po jego "Traktat o łuskaniu fasoli" z pewną taką niepewnością, że a nuż może i tu coś przegapiłem, gdy czytałem go po raz pierwszy.

Faktycznie, przyznaję, czytający "genderowo" znajdą także i tu "fallocentryczny wymiar" natomiast ci, którzy cenią dobrą literaturę - świetny kawał prozy.

Kiedy pisałem, że "Ostatnie rozdanie" to kontynuacja/rozwinięcie "Traktatu o łuskaniu fasoli" (być może jako zapowiedź "Rozdania" można potraktować słowa narratora - "A ile już razy przepisywałem notes, żeby go przynajmniej odciążyć od tych, co umarli. I tak jest wciąż grubszy") i książka dla tych, którzy mają już za sobą spory bagaż doświadczeń, nie sądziłem, że na "skrzydełku" obwoluty "Traktatu ..." przeczytam - "Takiego traktatu młody człowiek nie napisze" - tym zapewnieniem otwierał swój Traktat teologiczny Czesław Miłosz. Słowa te z równym powodzeniem odnieść można do Traktatu o łuskaniu fasoli Wiesława Myśliwskiego." Dodałbym też, że nie tylko nie napisze ale i nie zrozumie, bo czy syty zrozumie głodnego, zdrowy chorego a młody starego?

Bohater Wiesława Myśliwskiego sięga pamięcią wstecz, dokonuje podsumowania swojego życia w obliczu śmierci. Tak, tak ... tajemniczy nieznajomy, słuchacz monologu narratora, to Śmierć w jej męskim wcieleniu (Tanatos) i także narrator w końcu uświadamia sobie to, czego czytelnik domyślał się już znacznie wcześniej, pytając swego gościa o los ukochanej kobiety "Nie wie pan, czy ona żyje? Zaskoczyłem pana? A któż by inny oprócz pana, mógł mi to powiedzieć?" Kto jak nie Śmierć, może jeszcze oprócz Charona mógłby wiedzieć, kto jest już po "tamtej stronie"?

"Traktat" to jakby współczesny wariant "Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią", w której jednak nie tylko nieznajomy jest postacią nie z tego świata. Można podejrzewać, że główny bohater nie jest zwykłym dozorcą domków letniskowych albo nie tylko nim jest bo przecież osiedle można odczytać jako kwintesencję świata, nad którym sprawuje opiekę, o którą zwracają się jedni a przed którą wzbraniają się drudzy. Dziwnie w ustach dozorcy brzmiałyby słowa, że "cały świat razem ze mną wstaje, myje się, ubiera" i twierdzenie "wszystkie sprawy są moje". Ale nie byłyby już tak zaskakujące gdyby nie był tylko dozorcą, czyż nie?

Także i jego śmiech w obliczu palonej wsi nabiera, oprócz tego dosłownego, innego wymiaru, gdy mówi o wojnie jako o wielkiej przegranej człowieka i Boga "Wydawało się, że człowiek już się nie podniesie, że przekroczył swoją miarę, a Bóg nie potwierdził swojego istnienia. Nie musiałem niczego rozumieć. Sam byłem tego przykładem."

Ale niezależnie od tego na ile to przypuszczenie jest prawdopodobne, mnie bardziej interesowało to prozaiczne wcielenie narratora. Może dlatego, że sam kiedyś jako dziecko schodziłem do takiej piwnicy w jakiej on ocalał, może dlatego że pamiętam wiszący na gwoździu wbitym w futrynę drzwi pasek, który służył do ostrzenia brzytwy mojego Dziadka, a może dlatego że ze wsi, w której mieszkała moja Babcia też nic nie pozostało. Zawojowało mnie to spojrzenie w przeszłość, które proponuje Myśliwski, wynikające z wiedzy że "nie zawsze jednak powinno się tylko wprzód patrzeć. Dobrze jest od czasu do czasu obejrzeć się i za siebie. Tam też można znaleźć coś, co i dzisiaj się przyda.". Podoba mi się tym bardziej, że główny bohater nie koncentruje się  na sobie lecz opowiada własne życie poprzez życie innych, w którym był czasami statystą, czasami drugoplanowym a czasami pierwszoplanowym bohaterem.

Owszem, to prawda, że czasem "człowiek może liczyć jedynie na przedmioty, że go zrozumieją. Czasem przedmiotom powierza to, czego nie powierzyłby nikomu innemu. Czasem tylko przedmioty potrafią z nami tak naprawdę współistnieć." Pewnie każdy czegoś takiego doświadczył, jako dziecko miał ukochanego misia czy lalkę, potem może bluzkę, sweter, może kolczyki, które były jego dopełnieniem. A cóż dopiero ma powiedzieć ktoś samotny, wyrosły w innych czasach i któremu przyszło żyć wówczas gdy "jeszcze tylko na pocztówkach świat jest taki, jaki by się chciało, żeby był." pozostały mu tylko przedmioty ucieleśniające przeszłość.

Nie wydaje mi się by "Traktat" był "księgą przypadku i przeznaczenia" a na pewno nie tylko. Bardziej przemawia do mnie traktowanie go jako powieści o potrzebie podsumowania życia, podzielenia się nim z drugim człowiekiem, nawet jeśli nie oznacza to zrozumienia bo przecież dla głównego bohatera ważny był sam fakt wysłuchania - "nie miało to znaczenia, wierzył ktoś, nie wierzył. Gdy się słucha, a jeszcze przy łuskaniu fasoli, nie musi się wierzyć w to, czego się słucha. Wystarczy, że się słucha."

To nie są wyimaginowane refleksje, choć dzisiaj wydawać się mogą abstrakcją. Wcale nie tak odległe są czasy, kiedy można było usłyszeć w pociągu zwierzeń czynionych całkiem obcym ludziom, których nigdy przedtem ani nigdy potem nie spotkało się na swojej drodze.

Na tym właśnie polega fenomen prozy Myśliwskiego, opowiada o rzeczach, które nie są tylko abstrakcją lecz wypływają z doświadczenia. To prawda, jest ono odległe o lata świetlne od "ponowoczesnego" świata. I w tym paradoksalnie tkwi ich siła. Świetna powieść, choć zdecydowanie nie dla wszystkich.