Ziemia obiecana, Władysław Reymont

Nowy Jork ma "Manhattan Transfer", Dublin "Ulissesa", Gdańsk ma "Blaszany bębenek", Warszawa "Złego" a Łódź "Ziemią obiecaną". Co za powieść! Może nie wszystko w niej jest perfekcyjne z naszego punktu widzenia, zwłaszcza drętwo pobrzmiewają niektóre psychologizujące dialogi, ale co tam - to nieistotne, zwłaszcza że da się je i tak przeczytać, bo Reymont zaserwował czytelnikom naprawdę wspaniały obraz miasta anno domini 1885.

To ono jest tytułowym bohaterem powieści, w części opisowej z pewnością w niczym nie ustępującej temu co można spotkać u ojca naturalizmu w "Germinal" zwłaszcza, że Reymont stosuje te same chwyty co Zola o czym można się przekonać już na pierwszej stronie - "Olbrzymie fabryki, których długie, czarne cielska i wysmukłe szyje-kominy majaczyły w nocy, we mgle i w deszczu - budziły się z wolna, buchały płomieniami ognisk, oddychały kłębami dymów, zaczynały żyć i poruszać się w ciemnościach, jakie jeszcze zalegały ziemię".

Łódź okazuje się ziemią obiecaną tylko dla specjalnego gatunku ludzi - lodzermensch'ów, zresztą "to nie są ludzie (...); to są fabrykanci, kapitaliści, specjaliści różnych działów fabrycznych; ludzie do robienia interesów i pieniędzy - tylko interesów ... tylko pieniędzy. Dla nich pojęcia: miłość, dusza ... piękno ... dobro i tam dalej to żaden "papier", to weksel bez żyranta, wystawiony przez mieszkańca Marsa (...)", dla których modus operandi "sposoby i środki - wszystkie były dobre, jeśli prowadziły do celu, do pieniędzy".

Dzięki nim rzeczywistością staje się wizja-marzenie Halperna - "Ja chcę, żeby moja Łódź rosła, żeby miała pałace wspaniałe, ogrody piękne, żeby był wielki ruch, wielki handel i wielki pieniądz", który jakby nie zauważa kosztów jej realizacji, a jeśli nawet zauważa to przyjmuje je z rezygnacją i stoickim spokojem.

O ile jednak dla niego marzeniem jest potęga i uroda miasta jako niezależnego bytu, to dla innych celem jest bogactwo, to ono przyciąga wszystkich bez wyjątku i każdy na swoją miarę marzy o jego osiągnięciu. Tylko nielicznym się to udaje choć i tak ich żądza bogactwa jest niezaspokojona, chcą jeszcze i jeszcze, jeszcze i jeszcze. Tej pokusie potrafią oprzeć się tylko nieliczni, i równie nieliczni, jak główny bohater, Karol Borowiecki osiągnąwszy cel uświadamiają sobie, że nie nadaje on życiu sensu ani radości. Co z tego, że Borowiecki jak w ckliwym i sentymentalnym romansie doznaje iluminacji i postanawia być szlachetny, to są krokodyle łzy, to odruch spóźniony i bez znaczenia w morzu ludzkiej biedy, nieszczęścia i wyzysku, do której przyczynił się także i on sam.

Ten gest nie unieważnia w najmniejszym nawet stopniu przekleństwa skrzywdzonej kobiety "a niech tam to miasteczko Łódź mór nie minie, niech ją ta ogień spali, niech ich tam Pan Jezus niczegoj nie żałuje, coby wszystkie wyzdychały, co do jednego", które jest jakby antytezą marzenia Halperna.

Drugim elementem, który w powieści zwrócił moją uwagę, jest coś, co mam wrażenie, dzisiaj trochę wstydliwie się przykrywa zasłoną milczenia, być może także za sprawą Andrzeja Wajdy, który stworzył świetny, bardzo sugestywny film (mam na myśli pełną jego wersję) a jednocześnie mocno zniekształcił niektóre wątki - chodzi mianowicie o niczym niezawoalowany antysemityzm.

Widoczny jest on nawet u tak pozytywnej postaci jaką jest Wysocki, nie mówiąc już o jego matce, która z jednej strony zażegnuje się, że jej "syn może się kochać nawet i w Żydówce, ale nie może myśleć o połączeniu naszej krwi z krwią obcą, z rasą wstrętną i wrogą", z drugiej zaś traktuje jako afront decyzję przedstawicielki tej "rasy wstrętnej i wrogiej" gdy odrzuca ona oświadczyny jej syna. Antysemityzm Reymonta widać nie tylko w deklaracjach poszczególnych postaci ale także w sposobie ich przedstawienia. Podczas gdy zróżnicowane są postacie Polaków czy Niemców, wśród których obok złych są i pozytywne sylwetki, to trudno takie znaleźć wśród Żydów, o ile bowiem polscy lodzermensch'e w pogoni za pieniądzem zachowują resztki przyzwoitości, to w przypadku Żydów, kultowi pieniądza jest podporządkowane absolutnie wszystko, do tego stopnia, że ustalenie ślubnego kontraktu przypomina targ, tyle że jego przedmiotem nie jest koń czy krowa a córka Grünspana.

Z punktu widzenia poprawności politycznej, ciężkostrawne mogą być dzisiaj także akcenty antyniemieckie choć w sporej mierze równoważone są budzącymi sympatię postaciami rodziny Baumów i Müllerów. Jakby jednak na to nie patrzeć, moim zdaniem, brak tej poprawności jest jeszcze jedną zaletą powieści, która oddaje, jak się wydaje, ówczesne nastroje społeczne i staje się przez to bardziej wiarygodna. Polecam.