Z otchłani, Zofia Kossak

"De profundis clamavi ad te Domine ..." (Z głębokości wołam do Ciebie Panie) - tak zaczyna się Psalm 130, do którego nawiązuje tytuł wspomnień Zofii Kossak, z okresu jej pobytu w obozie w Brzezince, o których  jakiś czas temu przypadkowo zgadało mi się z Koczowniczką. Ten tytuł determinuje charakter książki bo Kossak ujmuje życie obozowe w kontekście wiary, niestety wyraźnie widać, że tematu nie udźwignęła a "Z otchłani" w postaci znanej z wydania rzymskiego oraz dwóch pierwszych wydań krajowych, które ukazały się w roku 1946 i 1947 (jestem po lekturze tego ostatniego) są chyba najbardziej kuriozalnymi wspomnieniami (z których zresztą nie dowiemy się pisarka robiła w obozie) w literaturze obozowej. 

Uspakajający ton wstępu i zapewnienie, że czytelnik nie musi się obawiać w jej wspomnieniach przesady i propagandy okazuje się tylko zabiegiem retorycznym. Sama autorka, chyba uświadomiła sobie, że coś jest nie tak, skoro w 1958 r. książka ukazała się, pozbawiona najbardziej kontrowersyjnych fragmentów, w tym osławionego "czy trzeba Ci było, Jezu, aż tak okrutnego bicza, by kobiety zagnać z powrotem do domowego ogniska?... Czyż trzeba było, aż tak je ugnębić, by poznały, w czym leży największy ich skarb?... Czemu je tak srodze karzesz? Czy przymusowy bezwstyd łagru, to pokuta za harce nagich nimf po plażach i uzdrowiskach, a utrata dzieci karą za to, że niegdyś nie chciały rodzić? - Sponiewieranie odwetem ciał - poprzednią ich pielęgnację, strupy i wrzody - za malowane paznokcie u rąk i nóg, nędza, wszy, głód i ból za materializm, życie ułatwione, obojętność na niedolę innych?" czemu trudno się dziwić, bo  jak można przedstawiać męczeństwo i śmierć niewinnych kobiet jako karę Bożą za manicure?

A nie jest to jedyny "eksces" pisarki - trudno nie być zbulwersowanym gdy troszczy się ona o ... zbawienie duszy oprawców, twierdząc m.in. że "lagier jest szkodliwszy dla tych, którzy nim rządzą, niż dla uwięzionych" i że "gdy zły człowiek morduje dziecko, aniołowie w niebie płaczą. Nie nad dzieckiem, o nie, ale nad mordercą. Gdyż biada mu! ... " Nie da się tego czytać spokojnie i nie dziwię się, że Tadeusz Borowski nie wytrzymał pisząc "Alicję w krainie czarów" jako polemikę wobec Kossak (mam na myśli wersję, która ukazała się w pierwszym numerze "Pokolenia" z 1947 roku a nie o dwa lata późniejszej wersji znanej z "Opowiadań z książek i z gazet", w której merytoryczne zarzuty zostały zastąpione ideologiczną napastliwością).

Wiara staje się w ujęciu Zofii Kossak, z pewnością wbrew jej intencjom, karykaturą i gdy pisze ona, że "w owym czasie transport pawiacki [w którym pisarka przybyła do Brzezinki] przeżywał nieuchronny pono w dziejach każdego transportu okres niezdrowego mistycyzmu, snów i zjawisk nadprzyrodzonych, dotyczących przyszłości" to ma się wrażenie, że ten "niezdrowy mistycyzm" udzielił się jej także w czasie pisania książki. Tu nie chodzi o to, że wiara staje się ratunkiem i pocieszeniem więźniarek, co jest oczywiste i pojawia się także w innych wspomnieniach obozowych, ale o to że ma się ona stać warunkiem przeżycia.

Drugą kontrowersją obok natrętnej quasi-teologii jest zadziwiające spojrzenie na kobiety, na które Kossak patrzy przez pryzmat ... prokreacji. Widać to już w przedziwnym (i zresztą nielogicznym) zestawieniu dóbr przywożonych przez "bogate Żydówki cudzoziemskie", które "prócz wykwintnej odzieży i pościeli, wiozły ze sobą perfumy Guerlaina, kosmetyki Elizabeth Arden, suknie balowe, rakiety tenisowe, podręczne apteczki, środki przeciw zapobieganiu ciąży (to ostatnie było specjalnością Żydówek francuskich), zabawki dziecinne i ... brylanty." a potem w lamencie na widok bezczeszczonych martwych ciała kobiet - "Ileż w tych zwłokach zniszczono możliwości płodu, jak zubożono naród! ... Martwe biodra wieleż mogły urodzić zdrowych, polskich dzieci, piersi mogły wykarmić przyszłe pokolenie.", który wydaje mi się dziwnie mało stosowny.

Trzecim elementem, który może bulwersować jest wyższość moralna Polek nad innymi nacjami więźniarek, może z wyjątkiem Jugosłowianek, a już to że Polki są kimś lepszym niż Niemki jest oczywiste bo przecież "kobiety niemieckie są przeważnie bierne, mało inteligentne i z reguły z dala od życia politycznego" (ciekawe co by na to powiedziała Edyta Stein). Nie zmienia tego obrazu fakt, że chwilami pojawiają się na nim, jakby mimowolne rysy, jak choćby w postaciach sióstr, które otrzymując paczki żywnościowe nie dzielą się nimi z głodującymi towarzyszkami niewoli woląc poczekać aż się zepsują i potem je wyrzucić.

To zresztą tylko czubek góry lodowej jeśli chodzi o dyskusyjność, eufemistycznie mówiąc książki Kossak i nie ma co ukrywać, że tego rodzaju wywody odwracają uwagę czytelnika od dramatyzmu losów więźniarek, a przecież "Z otchłani" obfituje w sceny wstrząsające, takie jak opis zmuzułmanienia, obraz latryn i umierających tam kobiet, chorych na świerzb czy martwych ciał więźniarek, żeby wymienić tylko niektóre z nich i które, moim zdaniem, stanowią największą wartość książki.