Lew Tołstoj. Ucieczka z raju, Pawieł Basiński

Czytając jakiś czas temu książkę Szkłowskiego narzekałem, że nie ma niczego nowszego niż taki staroć a tu dzięki Ance trafiłem na biografię Błońskiego, bardzo nietypową biografię Tołstoja, której leitmotivem jest rodzinny skandal z pisarzem w roli głównej. To ci dopiero historia! Osiemdziesięciodwuletni, staruszek potajemnie, w nocy ucieka od żony, "z którą przeżył czterdzieści osiem lat, która urodziła mu trzynaścioro dzieci, z których żyło siedmioro (...), na której barki złożył całe gospodarstwo, wszystkie sprawy związane z wydaniem swoich dzieł literackich, która po kilka razy przepisywała częściami dwie najważniejsze jego powieści oraz mnóstwo innych prac, która przed dziesięciu laty, kiedy umierał na Krymie, nie spała po nocach i nikt poza nią nie mógł wykonać przy nim najbardziej intymnych posług." Dlaczego? - wiadomo, "bo to zła kobieta była".

Basiński podejmuje próbę wyjaśnienie przyczyn tej rejterady sięgając w niej aż do dzieciństwa i młodości Tołstoja i idąc tropem jego dzieł, w których odnajduje auto- i biograficzne ślady. Robi to bardzo interesująco, ani chwili nie nużąc czytelnika. Ale gdy pyta "kto tutaj był ofiarą? Ona, zwykła kobieta mająca służyć geniuszowi, czy też on, geniusz skazany na życie ze zwyczajną kobietą?"  to tym samym pokazuje coś czego trzyma się z uporem godnym lepszej sprawy, coś co powoduje zgrzyt, by nie powiedzieć absmak. Otóż widać w podejściu Basińskiego coś, co można określić mianem radzieckiego myślenia i które przywodzi na myśl anegdotkę o zbożu w Związku Radzieckim, bo Lew Tołstoj to dla Basińskiego nie ekscentryczny, poddający się nastrojom, by nie powiedzieć rozchwiany emocjonalnie wybitny pisarz ale "geniusz", "największy ze światowych pisarzy", "genialny artysta". Czytając "Ucieczkę z raju" chciałoby się po wielokroć zapytać, doprawdy? geniusz? A z czegóż to niby wynika, bo na pewno nie z książki Basińskiego. Samo zestawienie z... Buddą jakoś trudno uznać za wystarczające, a i zestawienie z Schopenhauerem i Nietzschem też wydaje się mocno na wyrost.

To ustawienie Tołstoja jako geniusza rzutuje na podejście Basińskiego do swojego bohatera. Kiedy uwodzi on zamężną chłopkę, z którą ma potem syna, to dowiadujemy się, że był to związek, który "przysporzył mu najwięcej udręk". Proszę, jaki wrażliwiec z tego Tołstoja, uwiedzenie zależnej od niego kobiety przysporzyło mu udręk, ale co z nią, z uwiedzioną kobietą? Z nią? nic, a co ma być. Basiński jest rozbrajająco szczery gdy pisze - "Ale co takiego się stało? Młody pan zgrzeszył z chłopką, której mąż przebywał w mieście, zarabiając na rodzinę i czynsz dla tegoż pana. Sprawa, oczywiście naganna, ale nierzadka." Właśnie, o co tyle krzyku. Nie wystarczy, że geniusz był udręczony? Nie ma się co zajmować jakąś ciemną, wiejską babą.

Tołstoj, mimo starań Basińskiego nie wypada za dobrze. Choćby jego "chłopomania" (która i u nas miała się dobrze), to rzeczywiście ciężki przypadek bo realizowany przez człowieka, który miał przekonanie o swojej 101% ale przecież w gruncie rzeczy to kaprys bogatego pana, który gdy tylko się znudzi można zmienić. Bratać się z ludem ale żyć w pałacu. Gdy Tołstoj wybiera się w wędrówkę do klasztoru, przebrany za chłopa, to idzie z nim służący, pewnie jak za każdym rosyjskim chłopem-pątnikiem. "Jeśli chciał pisać, to pisał, chciał orać - orał. Kiedy wpadł na pomysł, żeby szyć buty, to zawzięcie je szył. Gdy zapragnął uczyć dzieci, to je uczył. Jak mu się znudziło - przestał." Właśnie, jak mu się znudziło - przestał. W tym leży clou "geniuszu" Tołstoja ale tego Basiński nie rozwija, choć chwała mu za to, że i nie przemilcza a czytelnik ma sam szansę wyrobić sobie pogląd. Geniusz? Może po prostu sekciarz, przecież sam Basiński przyznaje, że religijne i społeczne idee Tołstoja to nic specjalnie oryginalnego bo są zaskakująco podobne do tego co głosi prosty, rosyjski chłop a jakoś nie doczytałem w "Ucieczce z raju" by i on był geniuszem.

Przełom, odejście do Cerkwi, wyzbycie się majątku, to ma jakoś objaśnić postawę pisarza ale w gruncie rzeczy niczego nie wyjaśnia. Od dawna, żeby nie powiedzieć, od zawsze, Tołstoj nie był gorliwie wierzącym, to nie żaden przełom a stopniowe odchodzenie, które osiągnęło punkt, poza który Tołstoj już się nie posunął. Rezygnacja z majątku? dobre sobie! Formalna, i owszem, ale przecież w praktyce nic się nie zmieniło, i przed, i po przepisaniu majątku na żonę i dzieci, Tołstoj dalej spał w swoim łóżku, w swoim pokoju, w swoim dworze a jego komfort życia pozostał bez zmian. O tym Basiński zapomniał napisać opisując "przełom" w życiu Tołstoja, który zresztą i bez tego wypada jakoś blado. Może dlatego, że Basiński patrzy zaskakująco trzeźwo na relacje rodzinne pisarza. Chodzący z głową w chmurach geniusz i nie rozumiejąca go żona na granicy załamania nerwowego czy choroby psychicznej. Ciekawe, że życie z takim dobrotliwym człowiekiem, który głosił nieprzeciwstawienie się złu mogło kogoś doprowadzić do takiego stanu. A może jednak to nie był taki anioł? Może z tą swoją potrzebą stałej wiwisekcji, obnoszenia się z własnymi winami, które przerzucał na żonę, chcą się oczyścić jednocześnie ją ranił. Trochę tak jak książę Myszkin w "Idiocie" Dostojewskiego, rani swoją bezwzględną szczerością osoby, które kocha. A może Tołstoj, po prostu próbuje, na ile może sobie pozwolić wobec zależnej od niego kobiety, sprawdza gdzie jest jej próg wytrzymałości. Jaką siłę przebicia wobec kogoś takiego może mieć początkowo zupełnie niedoświadczona życiowo, naiwna, dużo młodsza od męża dziewczyna a potem obarczona gromadą dzieci i troską o utrzymanie domu. Że też nie potrafiła się wybić ponad prozę życia.

Tęsknota za innym prostym życiem, bo w domu co, żona, dzieci, gospodarstwo z wszystkimi tego konsekwencjami a to przecież takie nudne i nie inspirujące duchowo. Wyrwać się od żony, poudawać chłopa, a to proszę bardzo, zwłaszcza jeśli można jeszcze napić się kawy bezkofeinowej, o to zupełnie co innego. To potrafi tylko rosyjski geniusz. Ale prawdę mówiąc, mi wydaje się to jakieś smutne i żałosne.