Szaleństwo Almayera, Joseph Conrad

Jak to miło mieć przekonanie, że wie się o czym pisze jeden z najwybitniejszych pisarzy na świecie. Taką szansę daje czytelnikowi "Szaleństwo Almayera". Nie ma tu tego niedopowiedzenia z "Jądra ciemności", które pozostawia pole do domysłów mniej lub bardziej trafnych, pozostawiając czytelnika ostatecznie i tak w stanie niepewności co słuszności własnych sądów. Gdyby Conrad wydał "Szaleństwo Almayera" współcześnie i zamiast na Malajach umieścił akcję powieści w Toskanii, Yorkshire albo chociaż na Mazurach, to miałby szansę na to by książka trafiła na listę bestsellerów. Oczywiście, pod warunkiem, że okroiłby ją z tych wszystkich dylematów swoich bohaterów. Tak, to mógłby być całkiem niezły romans, a tak co? Książka, która zmusza czytelnika do myślenia. Niewybaczalne!

Bo co tu mamy? małżeństwo z wyrachowania; z jego strony upokorzenie, nienawiść i żądza bogactwa, z jej strony upokorzenie, nienawiść i pogarda. A przecież, człowiek, który to małżeństwo zaplanował wyobrażał sobie, że tworzy wspaniały związek. Tak to jest jeśli żywi się przekonanie, że wie się wszystko najlepiej i uzurpuje sobie prawo do budowania szczęścia innych według własnych wyobrażeń. Ale przecież nie jest też tak, że Almayer i jego żona byli ubezwłasnowolnieni. To przecież do nich i tylko do nich należała ostateczna decyzja, którą podjęli unieszczęśliwiając się nawzajem. Dziwne, że tytułowy bohater widząc co stało się z jego małżeństwem, usiłuje powtórzyć to czego padł ofiarą, planując życie własnej córce. Ale jego nieszczęśliwy związek to przecież tylko drugoplanowy wątek damsko-męski. Oprócz tego jest też przecież nieodwzajemnione, zawiedzione uczucie i miłość, która zanim znajdzie szczęśliwy finał (wreszcie coś sensownego!) musi sprostać licznym przeszkodom. Ale nawet wszystkie razem te perypetie uczuciowe nie mają szans z tym, co u Conrada najważniejsze, postawą tytułowego bohatera traktującego swoje idee fixe jako coś oczywistego także dla innych i niemogącego pogodzić się z odkryciem, że jego marzenia nie okazują się marzeniami najbliższej mu osoby.

Okazuje się, że to, że sam poddał się woli innych, wcale nie oznacza, że inni będą poddawali się jego woli. Taki jest los miernot żyjących marzeniami i nieumiejących pokierować własnym życiem, a co dopiero mówić o czyimś. Co z tego, że wydawało się Almayerowi, "że cały świat do niego należy. Ale świat trzeba było wpierw zdobyć, a zdobycie to nie było tak łatwe, jak mu się zdawało". Ale to, że przegrywa rywalizację z innymi nie jest jeszcze ostateczną przyczyną jego klęski. Ciągle tkwi w nim marzenie, z którego nie rezygnuje. Ostateczny cios zadaje mu własne dziecko. Nic nie zdarza się dwa razy i Almayer odczuł to na własnej skórze. Marzenia jego córki nie okazały się jego marzeniami i w przeciwieństwie do niego i swojej matki miała siłę, jakiej im swego czasu zabrakło by przeciwstawić się planom, które stawały w poprzek jej szczęściu, tak jak ona je rozumiała.

U podłoża tego nieszczęścia leży rasizm. Pragnienie wyjazdu do Europy, można powiedzieć, że dziedziczne, Europy, która jest dla Almayera ziemią obiecaną, gdzie byłby wśród swoich i wyzwolił się z obecności dzikich i z myślą o realizacji tego pragnienia godzi się znieść poniżenie, jakim jest małżeństwo z Malajką. A musiało być to poniżenie niewyobrażalne bo przecież nie załamuje go świadomość, że opuściła go córka lecz fakt, że nad miraż Europy wybrała małżeństwo z "dzikim". Staje się wówczas w jego oczach nie ukochaną córką lecz Metyską, mieszańcem, a wiadomo, czego się można spodziewać po kolorowej.

O co więc tak właściwie chodzi Almayerowi? Czy chodzi mu o córkę, czy o siebie? W jego oczach, córka zawiodła związane z nią nadzieje więc tak na prawdę nie myśli o jej przyszłości lecz o tym jak on będzie ją urządzał. A tu okazuje się, że ona nie pozwala się traktować jak plastelina w jego rękach. Chce sama decydować o swojej przyszłości. Jak mogła mu to zrobić?! Nie mógł jej tego wybaczyć, nie taka słaba natura jak on.

To, co dzisiaj wydaje się mało pociągające, egzotyczny anturaż Malajów, wówczas gdy powieść Conrada ukazała się po raz pierwszy (1895 r.) było czymś atrakcyjnym dla czytelników i w powieści zostało wykorzystane znacznie poważniej niż tylko tło. Conrad bowiem, co w tamtym okresie wcale nie było takie oczywiste, postawił znak równości pomiędzy białymi i kolorowymi, dostrzegając w nich ludzi poddanych takim samym emocjom jak my, których świat uczuć nie różni się od świata uczuć białych, bo jak pisał w przedmowie to "tylko wobec okrutnie pogodnego nieba, w bezlitosnym blasku słońca oślepione oko nie dostrzega subtelnych szczegółów, widzi jedynie grube zarysy, podczas gdy barwy w niezmiennym świetle wydają się surowe i bez wyrazu. A jednak jest to ten sam obraz".