Miazga, Jerzy Andrzejewski

Skończyłem lekturę "Miazgi" i mam tzw. mieszane uczucia, takie jak zięć gdy widzi, że teściowa spada w przepaść jego nowym samochodem. Mieszczą się gdzieś pomiędzy przytoczonymi przez Krzysztofa Masłonia opiniami Andrzeja Kijowskiego "Czytanie 'Miazgi', która wydaje mi się żałosna. Stary dureń: on nas wszystkich zdemaskował, zdekonspirował przed tymi draniami: ujawnił im, że nie mamy nic do powiedzenia. A nie mamy - bo nie ma nic do powiedzenia. Czytam i czytam tę 'Miazgę' i właściwie - nic mi w związku z nią nie przychodzi do głowy. Takie sobie. Czyli nic mnie nie obchodzi. A takie bliskie - pozornie!" i Stefana Kisielewskiego "Że też, kiedy już mamy wieszcza, musi to być osobliwy Narcyz, przepuszczający wszystko przez pryzmat swej mimozowatej natury! Budzi niechęć, choć i podziw - kawał roboty jednak zrobił!".

To miała być powieść kultowa, po której Andrzejewski spodziewał się literackiej nagrody Nobla i przy pisaniu, której robił szum nie gorszy, od tego jaki dzisiaj robią specjaliści od marketingu wokół kolejnego bestsellera, który muszą akurat wypromować. I to mogła być powieść kultowa. Tyle, że Andrzejewski pogrzebał ją swoim oportunizmem i kunktatorstwem a reszty dokonał czas. Gdy ukazało się pierwsze pełne wydanie (1992) powieść miała już tylko historyczny, że tak powiem, wydźwięk. "Elity", niezależnie, od tego co tam o sobie myślały, już nie były "inżynierami dusz", pieszczochami władzy, z jednej strony korzystającymi z państwowych a właściwie partyjnych profitów, z drugiej stojących na piedestale i przybierających pozy Katona i skrzywdzonych niewinności.

"Wieża z kości słoniowej" legła w gruzach i o "elitach" można sobie do woli czytać począwszy od łam "brukowców" a kończąc na książkowych panegirykach. (Nawiasem mówiąc, nomen omen, jedna rzecz pozostała aktualna, chociaż ci, którzy powinni się o tym przekonać się, założę się, że "Miazgi" nie czytali. To opis procesu twórczego niedostępny nie tylko dla pisarzy z gatunku, nad którym od czasu do czasu "pastwi się" Koczowniczka czy Paweł Pollak ale także tych, których produkcje można zobaczyć w normalnych księgarniach).

A teraz trochę o tych "mieszanych uczuciach", choć właściwie nie odnoszą się one do samej powieści, bo jeśli o nią chodzi to chapeau bas, a jej bohaterów. Przede wszystkim wrażenie robi strona formalna "Miazgi", w której przemieszany jest dziennik autora, opis twórczego procesu nad książką, której tematem jest wesele dzieci członków peerelowskiego establishmentu, wreszcie sama "książka w książce". Partie te mimo, że rozdzielone, to jednak wzajemnie się przenikają i to do tego stopnia, że trudno rozdzielić rzeczywistość samego Andrzejewskiego od rzeczywistości jego porte-parole. Bo zakładam, że skoro "Miazga" to powieść, to stanowi ona jakiś rodzaj gry z czytelnikiem, którą Andrzejewski w sumie w książce potwierdza - "to wszystko jest prawdą, ale także prawdą nie jest, zbyt wiele przemilczałem, ale dlaczego przemilczałem? Te przemilczenia sprawiają, że będąc sobą nie jestem sobą, przemilczałem dlaczego?" 

Ale nawet gdyby "Miazga" miała być spowiedzią peerelowskiego dziecięcia wieku, to jest to spowiedź w pewnym sensie żałosna. Penitent nie budzi w czytelniku (na pewno nie we mnie) ani sympatii, ani zrozumienia ani współczucia. Bo trudno, żeby posiadł je ktoś, obnoszący się z ekshibicjonizmem na miarę programów Ewy Drzyzgi. Ktoś kto ochoczo wskakując do bajora i unurzany w nim po szyję głośno, tak by wszyscy wokół słyszeli, hamletyzuje, o tym jak bardzo chciałby zachować czystość. Nie ma nic do rzeczy, nie jest żadnym wytłumaczeniem, to że w tym bajorze obok Andrzejewskiego pluskali się także inni, których bez większego trudu można rozpoznać (np. Zbigniew Cybulski, Kazimierz Dejmek, Marek Hłasko). Dzisiaj, po latach nie wydaje się to jakoś specjalnie pasjonujące.

Lektura "Miazgi" z tego punktu widzenia jest bardzo pouczająca. Nie tylko zresztą tego - jako obraz względności, wydawałoby się, fundamentalnych problemów ale także jako obraz wyobcowania ówczesnych elit ze społeczeństwa. Ktoś, kto pamięta normalne życie przełomu lat 60/70 (ja - przyznaję - nie miałem na to szans) albo chociaż ma pojęcie jak wyglądała rzeczywistość przeciętnego Polaka w latach 70-tych i 80-tych (o tym mogę coś niecoś już powiedzieć) może być zdumiony odizolowaniem elit od społeczeństwa. Niczym u Mickiewicza "Jedzą, piją, lulki palą, Tańce, hulanka, swawola; Ledwie karczmy nie rozwalą" tyle, że karczma to nie "Rzym" a pałac w Jabłonnie. Tak, tak, pod tym względem bliżej "Miazdze" do "Pani Twardowskiej" niż do "Wesela". Trudno więc w takich okolicznościach o zrozumienie cierpień moralnych, "tajni duszy" jak mówił Poeta, kogoś kogo proza życia dosięga o tyle, że musi iść do sklepu po wódkę. Ale zrozumienie i podziw dla "dylematów moralnych" Andrzejewskiego to jedno a uznanie dla jego powieści to drugie. Tym, którzy jeszcze pamiętają o statusie, jaki miała niegdyś inteligencja - polecam.