Ocalenie, Joseph Conrad

Nie dziwię się, że książek Josepha Conrada nie ma na listach bestsellerów. Zrobił wszystko by się na nich nie znaleźć, choć przecież były czasy, gdy rozgrzewał publikę do białości, żeby przypomnieć jeden z najgłośniejszych krytycznoliterackich pojedynków Dąbrowska vs Kott. A dzisiaj? Dzisiaj nie do przyjęcia jest, że w powieści, w której miłość gra nie mniejszą rolę niż słynne "Conradowskie pojęcie wierności" nie pada żadne jej wyraźne wyznanie a w finale bohaterowie nie żyją długo i szczęśliwie. Tak, nie da zaprzeczyć, że to poważny mankament. I jeszcze ta niedookreśloność prozy Conrada. Niby podąża się za bohaterami z poczuciem, że mniej więcej się ich rozumie ale tak naprawdę pozostaje się z poczuciem niepewności wobec niemożności jednoznacznej oceny postaci. W takim "Ocaleniu" nawet tytuł okazuje się wieloznaczny i jest jest wdzięcznym polem do spekulacji o czyje (lub czego) ocalenie chodzi. 

Nie wątpię, że dzisiaj przypadkowe spotkanie kapitana statku i żony właściciela jachtu, który osiadł na mieliźnie gdzieś na Malajach, rodzące się uczucie między nimi z tłem w postaci malowniczych widoczków (zachody słońca nad morzem, piaszczyste plaże z palmami, śniedzi tubylcy) i dla ożywienia akcji, bitwami tubylczych plemion, nad którymi wisi cień potęgi i sławy dzielnego kapitana mogłoby być wyzyskane "bestsellerowo", a po blogaskach przez jakieś dwa tygodnie, może miesiąc, rozbrzmiewałby chór zachwytów. Ale na szczęście powieść Conrada to zupełnie inna kategoria dzięki czemu książka żyje znacznie dłużej niż trwa kampania marketingowa aktualnego czytelniczego hitu.

Inna rzecz, że przedstawiając problemy dla gimbazy zupełnie abstrakcyjne, książka skazana jest na status reliktu, czyli klasyki z wszystkimi tego konsekwencjami. Conrad podejmuje swój słynny temat wierności sobie, wierności wobec własnych przekonań i złożonych przyrzeczeń a więc tematykę w dzisiejszym świecie passé i zupełnie abstrakcyjną. O takich ludziach, jak główny bohater "Ocalenia" mówi się, że są nieelastyczni, a wiadomo, że tacy kariery raczej nie zrobią.

To poczucie wierności jest tak przemożne, że Tom Lingard nie waha się postawić na szali życia swego i innych, by dotrzymać danego słowa i nie na razić na szwank swego honoru. Cóż za zaślepienie! Tak, zdecydowanie był to człowiek "głuchy na subtelne głosy świata i ślepy wobec tajemniczych jego przejawów, który zawsze był gotów zmierzyć się z konkretną rzeczywistością, bez względu na warunki jak najbardziej nieoczekiwane, przerażające lub groźne, ale jak dziecko był bezbronny wobec ukrytych porywów własnego serca". I ta bezbronność go zgubiła. Przecież to takie takie proste, odwrócić się plecami widząc czyjeś kłopoty, może w odruchu dobrego serca, zdobyć się na słowa żalu i jakieś tłumaczenie. Owszem, przyrzeczenie pomocy, to piękna rzecz ale po pierwszym uniesieniu, gdy tylko głowa ostygnie, czas się wycofać. Nie trzeba się nawet tłumaczyć bo i przed kim, nie będzie się przecież biały tłumaczył przed jakimiś kolorowymi dzikusami. A tu nie dość, że bohater Conrada zabrnął w awanturę, która wcale go nie dotyczyła, to jeszcze nierozsądnie zainwestował swoje uczucie w kobietę, którą miał pecha przypadkowo spotkać.

Nie przeczę, Edyta Travers, bratnia dusza Izabeli Archer z "Portretu damy" nie tylko na nim zrobiła wrażenie, a i dla niej to było coś, co pozwoliło jej na częściowe choćby wyzwolenie, ze świata w którym się dusiła i który ją pętał. Poznanie Toma było dla niej czymś ożywczym, owszem "została pozbawiona wszystkich swych pewników i rzucona w świat pełen niemożliwości", konwenans zderzył się z pierwotnością, wyższe sfery z kompletnie różnym światem, podobno prymitywnym (ale nie dałbym głowy patrząc na intrygi nie mniej skomplikowane niż w świecie angielskiej arystokracji) ale przecież tego w gruncie rzeczy pragnęła. Do niej, tak jak i do Lingarda, stosuje się przekonanie, że "obietnica, dana przez szlachetnie urodzonego człowieka, żyje równie długo jak ten, co ją wypowiedział". Wszakże złożyła kiedyś obietnicę swemu mężowi, na którym się, poniewczasie, poznała. Mogłaby pójść za głosem serca, przeżywa przecież chwile uniesień, Tom ją fascynuje i pociąga ale przecież ona też kiedyś dała słowo. Musi wybierać - nieciekawy mąż, którego "udrękę tępego umysłu lękającego się instynktownie niejasności nasuwających możliwość nowych odkryć" widać jak na dłoni, człowiek, którego "zdumiewająca głupota jego pychy pozostała nietknięta" mimo, że tkwił w samym środku burzy i  mężczyzna, który olśnił ją sobą, i z którego czystości duszy i miłości zdawała sobie sprawę. Ale gdy Tom uzasadniając swoje postępowanie, mówił - "muszę dbać o swoje dobre imię. Na tym polega wszystko", tak i ona również musiała dbać o swoje dobre imię.

To co dla jej męża jest dziwacznością, ekscentrycznością, powodem do zażenowania z powodu zachowania Edyty, to dla tych, którzy mają otwarte oczy, umysł i serce, jest ona kobietą, z gatunku tych, które "są tęczowymi blaskami na twardej i ciemnej powierzchni ziemi" dla których "ludzie się trudzą na ziemi i pod ziemią; dla nich artyści wszelkiego rodzaju przeżywają natchnienia". Tylko co z tego, gdy okazuje się, że "nie uznawała absolutnie żadnych uczuć na świecie, prócz własnych" niezależnie od tego, jakie to były uczucia. To jest jej wyraz "pojęcia wierności", którym doprowadza do klęski Toma i przez który staje w jednym szeregu z własnym mężem, tą nieciekawą figurą, na której wartości już dawno się poznała. Po prostu wie, że należy do innego świata, którego porządek regulowany jest przez konwenanse, świata pozorów i kłamstw, które przyjmowane są za dobrą monetę. Ci, którzy usiłują się wyrwać "gubią się w labiryncie" prawdziwego życia i "kończą na tym, że nienawidzą samych siebie i umierają w rozczarowaniu i rozpaczy." Lepiej, już być tam gdzie się jest i próbować zapomnieć.

Conrad w szczytowej formie.