Nie oświadczam się, Wiesław Łuka

Wojciech Tochman w ślad za Mariuszem Szczygłem w przedmowie do książki zestawia ją z "Z zimną krwią" ale nie należy mieć złudzeń, Wiesław Łuka to nie Truman Capote (Wojciech Tochman wpływa też na rafy zagadnienia kary śmierci - ale jeszcze mniej przekonująco). Powiedzmy to sobie szczerze, to nawet nie Ryszard Kapuściński. Ale wcale nie znaczy, że "Nie oświadczam się" jest przez to gorsze, ono jest po prostu inne, nawet nie za sprawą opisu samej zbrodni, bo nie jest to zbrodnia bez precedensu (siedem lat wcześniej w Rzepinie koło Starachowic trzech członków rodziny Zakrzewskich zamordowało ośmioosobową rodzinę Lipów) ale postawy wiejskiej społeczności. Niepotrzebnie swego czasu Bronisław Malinowski wybrał się na Wyspy Trobriandzkie a Alfred Radcliffe-Brown na Andamany. Gdyby żyli trochę później, równie dobrze by prowadzić badania nad zachowaniami prymitywnych społeczności mogliby się wybrać do Zrębina koło Połańca.

Samo zestawienie: pasterka, wódka, zbiorowy mord, którego ofiarą pada m.in. młoda kobieta w błogosławionym stanie i dziecko, przysięga na krew i krzyż dla normalnego człowieka jest szokujące. Dla normalnego człowieka ale nie dla mieszkańców Zrębina, wydawałoby się zwykłej wsi, zasiedziałej z dziada pradziada, w której dyrektor szkoły, który mieszka tam od 30 lat ciągle nie jest uznawany za swego. Przecież to kwintesencja ludu polskiego, to przecież w tamtej okolicy Kościuszko wydał uniwersał połaniecki i nie tak daleko stamtąd do stron, które w swoich powieściach opisują Olga Tokarczuk i Wiesław Myśliwski. Wreszcie to nie rok 1836 kiedy rybacy w Chałupach pławili czarownicę tylko rok 1976. Ale prymitywizm ten sam. O, naprawdę Józef Chałasiński powinien był się wstrzymać ze swoim "Młodym pokoleniem chłopów" jeszcze te czterdzieści lat!

Tu już nie chodzi nawet o samą zbrodnię, jakkolwiek odrażającą i samych morderców. Nie z tak błahych powodów jak urojona obraza rodziny, zdarzają się zabójstwa i w każdej zbiorowości znajdą się jednostki patologiczne. Bo to nie chodzi już o morderców lecz świadków, wieś, kilkudziesięciu ludzi, którzy najpierw nie reagują na zbrodnię, która rozgrywa się na ich oczach a potem chronią morderców.

Borynowie, ludzie prości i impulsywni ale w swych odruchach szlachetni i z gruntu dobrzy. Nic z tego stereotypu chłopa polskiego nie pasuje do mieszkańców Zrębina, a przynajmniej do sporej części z nich. I na kogo by tu zrzucić odpowiedzialność by choć w części zrzucić z siebie odium winy? Może to problem degeneracji, jaki występuje w zamkniętych społecznościach, w której krowa okazuje się ważniejsza od człowieka, a dobrosąsiedzkie stosunki z mordercą i jego rodziną ważniejsze niż śmierć wnuków i elementarna sprawiedliwość. Kim trzeba być, by powiedzieć swemu synowi, ojcu zamordowanych dzieci "Wiesz co, Wacek, Wojda wczoraj przyszedł i za flaszkę miodu pomógł naszej krowie się wycielić. On dobry, daleki kuzyn, on krowę uratował, wy na niego nie gadajta, nieładnie. Dzieci nikt nie wróci, a twoja żona niech nie lata na posterunek..."? Chciałoby się powiedzieć, że to nowy typ babki w literaturze, tylko że to nie literatura a życie. Czy przyczyną tego jest tylko strach i przekupstwo, czy też zanik zdolności odróżniania dobra od zła? To już nie byłaby "moralność Kalego", gdy czyta się książkę Łuki ma się wrażenie, że mieszkańcy Zrębina mogliby pobierać u Kalego lekcje etyki, tyle że nie wiadomo czy byliby w stanie coś sobie przyswoić.

Wiesław Łuka podaje tylko fakty, z mozaiki zdarzeń i osób, wyłania się obraz malowany grubymi pociągnięciami pędzla. Nie ma tu żadnej finezji, tak samo bezceremonialnie opisuje ojca ofiar, chłopca który pierwszy miał odwagę wykrzyczeć prawdę, mataczących świadków jak i samych morderców czy ich rodziny. Nie wnika w tajnie duszy żadnego z nich i chyba tylko raz, rozpacz ojca zamordowanych porusza czytelnika, gdy "przybył na to miejsce pod Zrębinem i zobaczył: - No tak, w tym rowie śnieg wyżłobiony od ciepłoty główki mego synka! No tak, to jego krew, mnie nie trzeba lekarza żeby to potwierdzał, bo ja, ojciec, to wiem, co mego synka, a co nie mego", ale i to wystarczy.

To co zdumiewa, to całkowity brak refleksji u morderców i ich rodzin nad tym co się wydarzyło. Gdy wreszcie zmowa milczenia pęka, zeznania i dowody układają się w logiczny ciąg zdarzeń, gdy już prawda wyszła na jaw a wyrok został wydany czeka się podświadomie na chwilę skruchy, wyznania grzechów, oczyszczenia sumienia. Przecież chęć wyrzucenia z siebie prawdy musi doskwierać człowiekowi i to jeszcze takiej prawdy. Ale okazuje się, że nie doceniamy morderców (z niewiadomych powodów w książce ich nazwiska są zmienione, choć wielokrotnie były podawane do publicznej wiadomości) - oni, tak jak pozostali skazani, są niewinni. Są ofiarami spisku władzy, która potrzebowała sukcesu i dla której stali się kozłami ofiarnymi.

Nie jest może książka Wiesława Łuki arcydziełem reportażu, to nie jest książka od której nie można się oderwać - można, ale też i jej siła nie polega na walorach literackich a na przekazaniu prawdy o mieszkańcach Zrębina, prawdy nie mniej ponurej niż zbrodnia, której byli świadkami.