Z zimną krwią, Truman Capote

Kansas przeszło do literatury światowej za sprawą co najmniej dwóch książek: "Czarnoksiężnika z krainy Oz" oraz "Z zimną krwią" (w której, gdyby ktoś chciał, mógłby dopatrzeć się także innego łącznika z powieścią L. Franka Bauma - w postaci stracha na wróble). Do powtórki powieści Capote'a sprowokował mnie Wojciech Tochman porównując ją z "Nie oświadczam się" ale to zestawienie jest tak samo uzasadnione, jak jego twierdzenie, że kara śmierci jest morderstwem. Pamiętając "Z zimną krwią" tylko piąte przez dziesiąte, na wszelki wypadek chciałem się jednak upewnić, czy aby mój sąd nie był zbyt pochopny. Przeczytałem - nie, nie był.

Trzeba dużo wyobraźni by mord stanowiący rodzaj rodzinnej wendetty dokonanej przez sąsiada porównywać z mordem rabunkowym dokonanym przez ludzi, którzy nigdy wcześniej nie zetknęli się ze swoimi ofiarami (dla niezorientowanych, Truman Capote relacjonuje autentyczną historię zabójstwa czterosoobowej zamożnej, farmerskiej rodziny zastrzelonej przez dwóch kryminalistów we własnym, położonym na odludziu domu). Morderstwo bez świadków z morderstwem na oczach kilkudziesięciu ludzi. Uporządkowaną chronologicznie opowieść z czymś co składa się raczej na mozaikę, która nie do końca składa się na kompletną całość.

W historii opowiedzianej przez Capote'a "zbrodnia była psychologicznym przypadkiem, czynem nieledwie bezosobowym; ofiary mogły równie dobrze zostać zabite przez piorun. Z wyjątkiem jednej rzeczy: doświadczyły przeciągłego lęku, cierpiały" dokonanym przez ludzi, podobnych trochę do Kate z "Na wschód od Edenu" z których jeden był "rzadkością, "urodzonym zabójcą" - absolutnie zdrowym na umyśle, ale pozbawionym sumienia i zdolnym zadawać z najzimniejszą krwią śmiertelne ciosy, z przyczyną lub bez przyczyny."

To właśnie to postrzeganie morderców należy do najbardziej intrygujących kwestii. Ich własne postrzeganie zostało zestawione z wcale niejednolitą oceną dokonaną przez innych; rodziców, rodzeństwo, współwięźniów, znajomych czy psychologów sprawia, że czytelnik podążając za Capotem zaczyna się miotać w swoich ocenach. Z kim właściwie ma do czynienia? Ze zwyrodnialcami, czy może ludźmi skrzywdzonymi przez los, których czyn jest konsekwencją niesprawiedliwości i zła, której sami doświadczyli i chwilami budzącymi współczucie? Czy zło, którego doświadczyli może być przynajmniej w jakimś stopniu usprawiedliwieniem ich czynu, czy też tak jak dowiaduje się jeden z nich, nikt "nie jest odpowiedzialny za Twoje złe postępki czy Twoje dobre uczynki. To, co zrobiłeś, czy było dobre, czy było złe, jest Twoim dziełem". A może to jak siebie postrzegają jest tylko chęcią samousprawiedliwienia a nie próbą uczciwego opisania własnego życia?

Druga rzecz zmuszająca do zastanowienia, to znaczenie zbrodni dla społeczności, w której żyła zamordowana rodzina. Choć dzięki powieści sprawa nabrała, po latach niebywałej rangi i w związku z tym "niektórzy mogą mniemać, że oczy całego kraju będą zwrócone na Garden City podczas sensacyjnego procesu o zabójstwo. Tak jednak nie jest. Już o sto mil na zachód stąd, w Colorado, mało kto zna tę sprawę - poza tym, iż pamięta, że paru członków jakiejś wybitnej rodziny zostało zamordowanych. (...) ta zbrodnia i rozprawa są tylko jednymi z wielu podobnych, o których ludzie czytali i zapomnieli...". Morderstwo wstrząsnęło tylko lokalną społecznością, którą ogarnęło "osłupienie przechodzące w trwogę - płytkie uczucie zgrozy, które wprędce pogłębił zimny prąd osobistego strachu". Jakoś to dziwnie pobrzmiewa znaczenie tej śmierci wynikające ze statusu ofiar. Stwierdzenie, że "nie byłoby takiego wzburzenia, gdyby to się zdarzyło komukolwiek z wyjątkiem Clutterów. Komuś mniej podziwianemu. Zamożnemu. Zabezpieczonemu. Ale ta rodzina reprezentowała wszystko to, co ludzie tutaj naprawdę cenią i szanują, i fakt, że coś podobnego zdarzyło się właśnie im... no, to tak, jakby ktoś nam powiedział, że nie ma Boga." Brutalny wniosek - gdyby ofiarą padły osoby mniej popularne, mniej zamożne pewnie nie byłoby to takie ważne, a tak śmierć tej rodziny sprawiła, że dla jej sąsiadów i znajomych świat zmienił swoje oblicze. Bezpowrotnie znikło poczucie bezpieczeństwa związane z byciem "u siebie" i nie zmieniła tego nawet wykonany na mordercach wyrok śmierci.

Właśnie - kara śmierci. To ona jest ostatecznym zwieńczeniem książki, z dylematem, czy "ze względu na ogrom zbrodni i wyraźny zupełny brak miłosierdzia dla ofiar, jedynym sposobem zapewnienia społeczeństwu absolutnej ochrony" czy też jest to jeszcze jedno zabójstwo dokonane "z dość zimną krwią". Capote unika ferowania werdyktu także w tej sprawie, podrzucając tylko czytelnikowi takie czy inne rozwiązania i pozostawiając go na pastwę własnych sądów i przypuszczeń.

Świetna książka, literatura par excellance.