Dzieje grzechu, Stefan Żeromski

Dawno już minęły czasy, w których "Dzieje grzechu" wywoływały skandal. Dzisiaj to "śmiech na sali" jeśli zestawi się opis miłosnych uniesień u Żeromskiego, z tym co można wyczytać w pierwszym lepszym współczesnym polskim bestsellerze. Kto by tam na serio traktował opis, w którym "dreszcze przechodzą z ramion w ramiona i wracają na dawne miejsce, przynosząc wieść o wzruszeniach tajnych, o uczuciach poza wszelkim wyrazem zdolnym do wyjawienia ich bytu i siły. Pocałunki splatają nie ciała, lecz zaiste splatają dusze. Ciała nie mają dla siebie tajemnic, a dusze dążą do objawienia i do wykrycia swych najgłębszych tajemnic." i gdzie tam Żeromskiemu do ginekologicznych opisów z detalami przedstawiającymi co, kto, komu i gdzie włożył.

No i jeszcze ta młodopolska maniera, z jej egzaltacją - "Nie! Nie zapomnę go nigdy - przenigdy! - szeptała w szale z zamkniętymi oczami, z uśmiechem. - Choćby bił, choćby mię kopał nogami, choćby mię włóczył za włosy po ziemi - będę go całowała po rękach, po nogach, będę go wielbiła do ostatniego tchu! Żebym go tylko mogła zobaczyć, och, żebym go mogła zobaczyć!", która, nie da się ukryć, powieści nie pomaga, choć z drugiej strony czytając to co wypisują autorki współczesnych bestsellerów, to właśnie taki styl powinien zagwarantować popularność Żeromskiemu (nawiasem mówiąc, która z pań złożyła by w dzisiejszych czasach taką deklarację?).

Jest też i drugi element "żeromszczyzny", wykład na temat stosunków społecznych, choć na szczęście dopiero w końcowych partiach książki, w których czytelnik, o ile dotrwał do tego miejsca, jest już tak zainteresowany losami głównej bohaterki, że nic nie jest go w stanie zniechęcić do dalszej lektury, bo spod tego wszystkiego wyłania się pasjonująca historia dramatu młodej kobiety.

Czy miłość jest grzechem? To pierwsze pytanie jakie się nasuwa po lekturze powieści Żeromskiego, bo to nie są dzieje grzechu lecz dzieje miłości. Miłość okazuje szaleństwem, które doprowadza do zbrodni, nędzy i upadku, do grzechu. W imię czego? Pogoni za wyobrażeniem szczęścia, ułudy, która ma stać się uzasadnieniem i usprawiedliwieniem postępowania kobiety, która nie waha się złamać zasad, w których została wychowana i w które wierzy.  Ale miłość nie usprawiedliwia ani autodestrukcji, ani zbrodni i dlaczego to ona miałaby być czymś, co kieruje ludzkimi uczynkami? Wszak człowiek, z reguły, kieruje się także rozumem. Jednak nie w tym przypadku. Tu wszystko podporządkowane jest pragnieniu bycia razem z ukochanym - "Dążyłam do swego celu. Cel mój był - Łukasz. Podeptałam wszystko, co było na mojej drodze. Podniosłam rękę na Boga. I odstąpiła mnie łaska. W tym dniu, gdy byłam w łasce, ukazał się przede mną Łukasz. On stał się wieczną pokusą mego serca. Jest. Dlaczego tak się stało?", tak przemożnym, że wszelkie racjonalizowanie postępowania bohaterki Żeromskiego musi spalić na panewce. Nie da się wytłumaczyć odrzucenia szansy życia z człowiekiem, który ją kocha i oddania się, zbrodniarzowi. Jest w tej postawie coś, co przywodzi na myśl lekcję, którą Wokulski odebrał od pani Meliton, kiedy naiwnie sądził, że kobiety zdobywa się siłą rozumu, ta zaś wytłumaczyła mu z szyderczym uśmiechem, że "rozumu nie tyle, prędzej pięści".

Kiedy patrzy się na powieść Żeromskiego pod tym kątem, można zrozumieć atmosferę skandalu, którą wywołała, bo kobieta w "Dziejach grzechu" chce być i wyobraża sobie, że jest autonomiczna w swoich decyzjach i w swoim postępowaniu, niezależna od niczego i od nikogo. Widać to gdy mówi "Nie popełniłam zdrady względem nikogo. Chyba względem własnej duszy i względem wieczności. Może względem rodziny. Ale i rodzinie mojej nie przyrzekałam nic takiego, czego by później..." i później "czy świat, czy społeczeństwo, czy ktokolwiek stracił co na tym, że ja miałam tak zwany stosunek z najrozmaitszymi drabami? Nie wiem, czy ktokolwiek zyskałby co na tym, gdybym była oddawała się tylko jednemu. Moje ciało należało i należy do mnie". Ale to złudzenie, tragiczna pomyłka, bo o jakiej niezależności, niezależności od kogo i od czego może mówić kobieta, która w ostateczności stała się "dziewką schorowaną, zżartą od syfilisu, szelmą uliczną, sprzedajnym bydlęciem"? 

A przecież to nie jedyny aspekt "niezależności" bohaterki Żeromskiego, to także pasmo krzywd wyrządzonych innym, dzieciobójstwo i udział w morderstwie, z perspektywy czasu więc twierdzenie o "niepopełnieniu zdrady względem nikogo" okazuje się kłamstwem. I nie ma dla tych czynów żadnego usprawiedliwienia. Zbrodnia, której ofiarą stała się niewinny człowiek nie staje się mniej odrażająca tylko dlatego, że Ewa Pobratyńska wyobraża sobie, że to on "zepchnął ją z krużganku kościoła na podwórze lupanaru". Nikt, nikogo, nigdzie nie spychał. To kwestia wolnego wyboru przed którym staje człowiek ale wyboru z wszystkimi tego konsekwencjami.

Kiedy więc padają pytania - "Czy są takie grzechy ludzkiego życia, żeby już nigdy nie mogły być zmazane, zatarte, zgładzone? Czy są takie występki, których życie późniejsze już niczym, niczym zasłonić nie zdoła? Czy grzechy są niezniszczalne na wieki, czy one są same w sobie, czy są urojeniami naszej duszy? Czy natura ludzka nie może stać się po wtóre czystą, znowu taką jak przezrocze diamentu co do mocy i znowu tak żywą, tak śpiewającą jak wody morza?", to tak po ludzku, wydaje się, że może na nie paść tylko jedna odpowiedź - nie.