Stalingrad, Antony Beevor

Jedna z najlepszych książek popularnonaukowych poświęconych drugiej wojnie światowej, i najlepsza książka Beevor'a, bo chociaż jego "Berlin - Upadek 1945" też jest bestsellerem, może nawet większym bo ukazał się w 25 językach ("Stalingrad" w 19), to jednak "Stalingradu" nie przebija, nawet mimo "skandalizującej" tematyki, która dla Rosjan okazała się ciężkostrawna, bo nie chcieli przyjąć do wiadomości informacji o "wyczynach" swoich żołnierzy w pokonanych Niemczech. 

Zresztą i "Stalingrad" pod tym względem jest dla niech bardzo niewygodny: zdumiewająca skala dezercji na stronę niemiecką, które zdarzały się nawet na początku utworzenia stalingradzkiego kotła, masowe rozstrzeliwania własnych żołnierzy, tchórzostwo i niekompetencja dowódców, kompletne nieliczenie się z życiem ludności cywilnej (o żołnierzach nawet nie ma co mówić) i wreszcie przyczynienie się przez samego Stalina do olbrzymiej liczby ofiar i rozmiarów klęski w początkowym stadium wojny. To wszystko jest nowe w konfrontacji z wyobrażeniem bitwy stalingradzkiej ukształtowanym przez lata.

Ale Beevor nie pomija też bohaterskiej postawy żołnierzy Armii Czerwonej i ich determinacji, ani sytuacji ludności cywilnej w oblężonym mieście, choć temu aspektowi bitwy poświęca jednak najmniej uwagi (z drugiej strony nie dziwi to tak bardzo, jeśli się weźmie pod uwagę, że walki o miasto były tylko jednym z aspektów bitwy stalingradzkiej).

Jednak najwięcej miejsca poświęca opisowi działań Niemców. Jest w tym bardzo zdystansowany, bo nie tuszuje ich roli agresorów i zbrodniarzy, którzy "uznali (...) Hitlera za zdrajcę dopiero wtedy, gdy nie dotrzymał obietnicy i zostawił bez pomocy i ich, i całą 6 Armię. Kiedy zwyciężali i wkraczali do Rosji, żaden z nich nie nazywał Hitlera bandytą, a musieli doskonale wiedzieć o tym, że zaraz za linią frontu popełniano straszliwe zbrodnie za które ponosili współodpowiedzialność.", jak choćby ta w jednym z obozów jenieckich, w którym "z 3,5 tys. jeńców wyzwolenia dożyło jedynie dwudziestu."

Zdaniem Beevor'a, "całkowity serwilizm ogromnej większości wyższych oficerów po 1933 r. spowodował, że korpus oficerski w swojej podstawowej masie utracił honor i stał się politycznie bezsilny. W rzeczywistości klęska i upokorzenie pod Stalingradem były ceną, jaką Wehrmacht płacił za lata przywilejów i korzyści otrzymywanych od przywódców NSDAP". Zauważa fanatyzm żołnierzy, którzy nie potrafili zdobyć się na rzeczową ocenę sytuacji nawet wówczas gdy perspektywa śmierci a w najlepszym razie niewoli stawała się coraz wyraźniejsza - "Nie pozwolimy, by nasz duch upadał. Wierzymy w słowa fürera. Wierzymy w fürera i w ostateczne zwycięstwo" (...) "Fürer zna nasze troski i potrzeby. Jestem pewien, że jak zawsze pomoże nam tak szybko, jak tylko to możliwe."

Z drugiej strony nie bagatelizuje cierpień żołnierzy jako ludzi, żyjących w warunkach trudnych do wyobrażenia (podobnie zresztą jak ich ofiary) zwłaszcza tych którzy byli chorzy i ranni ("Pewien żołnierz zameldował, że w czasie snu myszy odgryzły mu dwa odmrożone palce u nogi.") i co może brzmieć jak bluźnierstwo poszukujących nadziei w wierze i Matce Boskiej, opisująć okoliczności powstania słynnej "Madonny Stalingradzkiej" Kurta Reuber'a (zdjęcie powyżej).

Ale pewnie nawet ten obiektywizm, rzeczowość a jednocześnie umiejętność eksponowania szczegółów i wplecenia ich w ogólny obraz bitwy na niewiele by się przydał gdyby nie talent pisarski autora. Dzięki niemu książkę czyta się nie jak publikację popularnonaukową, którą jest w istocie lecz jak powieść wojenną, w której tylko nieliczne postacie przetrwają od początku do końca, większość natomiast błyska tylko jak iskra by za chwilę zgasnąć. To sprawia, że bitwę widzi się nie poprzez pryzmat nazw jednostek symbolizowanych przez chorągiewki na planszy wojennej lecz poprzez losy poszczególnych ludzi, którzy za tymi chorągiewkami się kryli, niezależnie od tego czy walczyli po dobrej czy po złej stronie.

Świetna książką - jedna z najlepszych w swoim gatunku, choć jednocześnie muszą ostrzec przed edycją, która wpadła mi w ręce. Czytałem pierwsze wydanie Książki i Wiedzy z 2000 roku (nie mogłem znaleźć dobrego skanu więc zamieściłem wydanie Znaku z 2008 r.), część książki - ok. 50 stron sprawia wrażenie, jakby korektor o niej zapomniał, tyle tam literówek, które bardzo irytują. Słabą stroną książki są też zdjęcia a raczej ich symboliczna ilość, choć podejrzewam, że to już przypadłość nie tylko tego wydania - w tej dziedzinie książkę Beevor'a bije na głowę "Stalingrad. Anatomia bitwy" Janusza Piekałkiewicza, do której warto zajrzeć ze względu na fotografie właśnie.