Obserwator, ks. Józef Mroczkowski

Gdyby nie parafialna kronika prowadzona przez księdza Józefa Mroczkowskiego pewnie nigdy bym się nie dowiedział, że istnieją Oleszyce, niewielkie miasteczko koło Lubaczowa. Samo z siebie niezbyt interesujące i nic nie wskazywało na to, że stanie się widownią tragicznych wydarzeń, a było zarówno świadkiem odwrotu i klęski polskich żołnierzy, doświadczyło władzy radzieckiej, okupacji niemieckiej i wreszcie last but not least ukraińskiego terroru.
 

 

Ksiądz Józef Mroczkowski prowadził w latach 1939-1947 bardzo nietypową kronikę parafialną, w której nie ma adnotacji o chrzcinach, ślubach a śmierć nie pojawia się indywidualnych przypadkach lecz niejako hurtowo. To diariusz tragicznych zdarzeń jakich doświadczyła społeczność miasteczka i okolic a jego autor biorąc pod uwagę niektóre zapiski mające charakter "refleksji ogólnych" mógłby dzisiaj zapewne uchodzić za enfant terrible. I muszę przyznać, że ze względu na nie, trochę się wahałem nad zamieszczeniem wzmianki o "Obserwatorze" choć wydanie go w serii "Karty historii" przez Ośrodek Karta i PWN jest gwarancją rzetelności.

Patrząc na to co dzieje się obecnie na Ukrainie budzić bowiem może konsternację uwaga księdza, że "Nie wiadomo, dlaczego zrządzeniem Opatrzności skazani zostaliśmy do współżycia z tym narodem? Cieszył się on w ciągu wieków naszymi przywilejami, chlubił się cywilizacją i kulturą zachodnioeuropejską, licytował się w rywalizacji ze swą chrześcijańską wiarą, małpował i do dziś małpuje niemal wszystkie nasze obrzędy i zwyczaje religijne - jednym słowem staje zawsze u naszego boku, jakby równy nam, a w istocie swej do dziś pozostał dziki, barbarzyński, nie tknięty narzędziem wiary ani kultury.", choć w czasie gdy była pisana była usprawiedliwiona okolicznościami. Nie zmienia to jednak faktu, że cytując ją czuję się trochę jak oskarżyciel Sokratesa, o którym wspominał inny ksiądz - Tischner w chyba najlepszej swojej książce "Polski kształt dialogu".

Trudno też oprzeć się, pewnemu, że tak powiem eufemistycznie, zakłopotaniu gdy czyta się, że Żydzi "Wreszcie wyczerpani, z resztą gratów, smutni i rozdarci moralnie, furmankami jadą po niechybną już śmierć. Przykre to wrażenie - ale dotąd nikt ich nie żałuje, owszem - oczyściła się atmosfera, jest więcej przestrzeni w mieście; ogólne "zadowolenie".

Ale byłoby uproszczeniem posądzać księdza Mroczkowskiego o antysemityzm, bo na przykład jego uwagi o entuzjastycznym przyjęciu przez ludność żydowską władzy radzieckiej są tylko suchym stwierdzeniem faktu (choć w tym akurat przypadku negatywne emocje mogłyby być usprawiedliwione), a z opisów morderstw popełnianych na Żydach przebija współczucie nad losem ofiar.

Głównym jednak motywem jaki przewija się przez kronikę jest terror ukraiński. O ile w czasie okupacji niemieckiej był on trzymany w jako takich ryzach, choć już wówczas "Padło hasło: Ukraina tylko dla Ukraińców. Polacy przestali być ludźmi-obywatelami, a o Żydach mowy nie było (...).", to pod jej koniec nikt już nie mógł być pewien mienia i życia. Każdy kolejny zapisek księdza to informacja o kolejnych ofiarach, którym nie przyniósł kresu nawet koniec wojny. Co więcej w kronice on jest w ogóle nie odnotowany, ale nic dziwnego skoro wojna trwa w okolicach Oleszyc w najlepsze a "Sowieci nie reagują na zabijanie Polaków, nie wydają żadnych zarządzeń, by powstrzymać ukraińską morderczą rękę". Musiało być naprawdę źle skoro w lutym 1946 roku ksiądz Mroczkowski pisze, że "Obecnie życie w Oleszycach jest tak ciężkie i denerwujące, że cała sześcioletnia okupacja wrogów wypadła łaskawiej".

Na to wszystko nakłada się jeszcze obraz lokalnej społeczności, zaskakująco gorzki i mało pochlebny ale okazuje się, że cierpienia wcale nie uszlachetniają a na pewno nie wszystkich są bowiem w "Obserwatorze" wzmianki o tłumach gawiedzi szalejących z uciechy na widok Żydów nad którymi publicznie znęcała się ukraińska milicja, renegatach którzy zależnie od tego jak powiał wiatr przechodzili z katolicyzmu na grekokatolicyzm i z grekokatolicyzmu na katolicyzm, zdumiewającej łatwości zapominania świeżych przecież mordów, gdy było to wygodne, a wszystko to jak gdyby zostały zsyntetyzowane w apostrofie "Czytelniku łaskawy! Gdy podchodzić będziesz praktycznie do sprawy chłopskiej - otrząśnij się z idealizmu! To trudno pojąć, żeby ten sam człowiek, który w kościele wykazuje pełną pobożność i gorliwość religijną, poza kościołem był wyzuty z wszelkich zasad słowa i czynu."

"Obeserwator" stanowi ponury obraz rzeczywistości, może nie na miarę tego, który przedstawił z niezbyt odległej Zamojszczyzny Zygmunt Klukowski ale jednocześnie jakoś w tonacji zaskakująco bliski temu co opisywał w "Prawem i lewem" Władysław Łoziński. Polecam.