Mój biedny Fiedia. Dziennik, Anna Dostojewska

Po "Wspomnieniach" Anny Dostojewskiej, postanowiłem zrobić "dogrywkę" i sięgnąłem po jej dziennik obejmujący okres od kwietnia do sierpnia 1867 roku pisany podczas pobytu państwa Dostojewskich zagranicą.

Wow ...! Co za różnica pomiędzy wygładzonymi (tu nie ma już szacownego Fiodora Michajłowicza - Anna tylko raz używa takiego określenia, ani "mojego męża", zamiast tego jest Fiedia) przez staruszkę u schyłku życia wspomnieniami,  a prowadzonymi na co dzień zapiskami młodej kobiety, która swoje odczucia mogła powierzyć tylko kartkom notatnika - "W domu nie mogę nic robić, nic nie przychodzi mi do głowy, tylko ta nieodłączna rozpacz, która mnie pożera i męczy. Nie mam jej z kim podzielić, a przecież znosić wszystko w samotności jest o wiele ciężej, o wiele trudniej", choć gdy zaczynała zapiski nie przewidywała w najgorszych snach jaka będzie ich treść.

Coś niesamowitego! Nie jest to wielka literatura ale czyta się świetnie, a przede wszystkim czuje się autentyczność i szczerość zapisków. Annie w niezamierzony sposób udało się stworzyć dwa wspaniałe, naturalne portrety a właściwie autoportret oraz portret, i muszę powiedzieć, że nie zaryzykowałbym stwierdzenia, że jej konterfakt jest mniej interesujący niż portret Dostojewskiego. A w dodatku, co zakrawa na ironię losu, "Mój biedny Fiedia" stanowi jakby drugą stroną medalu, który pomagała tworzyć Dostojewskiemu w "Graczu", stanowiąc opis rzeczywistości widzianej z punktu widzenia ofiary nie hazardu lecz hazardzisty.

Któż by się tego po niej spodziewał?! Pewnie i Anna sama tego się nie spodziewała. To nic, że w pełni zasłużyła sobie na złośliwy przydomek "Madame Silbergrosik", to nic że emocjonalnie jest jeszcze podlotkiem, który musi szybko dorosnąć, zwykłą kobietą, która nagle znalazła się w niezwykłych dla siebie okolicznościach, zdana tylko na siebie.

Miłość do męża i pragnienie tej miłości jest leitmotivem jej dziennika - "Fiedia bardzo mnie kocha. Bardzo. I to jest całe moje szczęście. I to jest całe moje życie." Z jej strony musiało to być naprawdę wielkie uczucie, bo poniżenie jakiego doznawała mało która kobieta potrafiłaby znieść. Okazuje się, że wizerunek męża, który zaserwowała po latach we "Wspomnieniach", wykorzystując zresztą "Dziennik" to bajka mocno pociągnięta politurą, a jej związek w okresie, kiedy zwykle wszystko przedstawia się w różowych kolorach, pozostawiał, delikatnie mówiąc, sporo do życzenia - "Fiedia się strasznie rozzłościł, tym razem również na mnie, i powiedział, że skoro jestem głupia, to lepiej by było, gdybym trzymała język za zębami".

Kłótnie w tym młodym małżeństwie były w czasie pobytu w Niemczech w zasadzie normą. I to nie Anna jest ich inicjatorką - "Nie lubię się kłócić: na sercu robi się ciężko, myśli robią się smutne, nic nie chce się robić! Wolę już ustąpić, byleby zachować spokój." To nie było przekomarzanie się ani zwykłe sprzeczki.  Któregoś dnia rzucił się na nią z wymysłami, "pytając gdzie byłam, gdzie zachodziłam, jakbym mogła przez te 3 minuty gdziekolwiek zajść" - a awanturę o spóźnienie robi to człowiek, który sam spóźnił się z powrotem do domu z kasyna o ... tydzień. Fakt, pisał do niej w tym wcześniej ale ona nie czekała na listy, czekała jak pisze "na samego Fiedię". Co z tego, że Frankfurt, w którym chwilowo zamieszkali podoba się jej - "wszystko to jest tak piękne, że trudno sobie wyobrazić, i tylko żal mi było, że nie ma przy mnie Fiedi. Bez niego nic nie wprowadza mnie w zachwyt."  

A do szczęścia nie trzeba jej wiele. Jest tak emocjonalnie uzależniona od Dostojewskiego, że po największej awanturze, wystarczy z jego strony lada jaki gest i kilka ciepłych słów by pisała o wielkiej miłości. Stopniowo, na początku prawie niezauważalnie emocje powoli dają znać o sobie osiągając apogeum w Baden-Baden. Ich położenie staje się tam rozpaczliwe - "Ta wieczna nędza, te wieczne prośby o pieniądze ciągle pokazują jej nasze materialne położenie, które naprawdę nie jest do pozazdroszczenia." do tego stopnia, że rozważają nawet kwestię powrotu ale tego Anna boi się jeszcze bardziej. Nie dopuszcza do siebie myśli, że mieliby wrócić do Petersburga bo wie co ją tam czeka  - "kiedy pomyślę, że mamy wrócić do Petersburga, to ciarki mi chodzą po plecach. Wówczas wszystko się zmieni. Znów Fiedia będzie rozdrażniony. Znów zacznie przy rodzinie okazywać mi chłód i traktować ironicznie, ze złością. Myśl, że nasze szczęście mogłoby się rozpaść, sprawia mi taki ból, że wcale nie chcę wracać do domu."

Był jeszcze jeden powód, dla którego Anna obawiała się powrotu - "Wydaje mi się, że kiedy wrócimy do kraju, Fiedia przestanie mnie kochać. Ciągle jeszcze nie jestem przekonana o jego miłości. Ciągle się boję, że to miejsce w jego sercu, które teraz zajmuję, zajmie inna. Wydaje mi się, że ten człowiek nigdy jeszcze nie kochał; że tylko się mu wydawało, iż kochał; że prawdziwej miłości nie zaznał. Dlatego też myślę, że nie jest zdolny do miłości." A nie były to obawy bezpodstawne bo także w czasie pobytu zagranicą Dostojewski korespondował z "największą namiętnością jego życia" Apolinarią Susłową, co prawda ukrywając listy od niej przed Anną ale nie na wiele się to zdało, gdyż ta korzystając z jego nieuwagi albo nieobecności przeglądała jego korespondencję. To być może nieczyste sumienie Dostojewskiego było przyczyną scen zazdrości jakie jej urządzał.

Życie w Baden-Baden było na prawdę trudne, a Anna bez mrugnięcia okiem  znosiła początkowo bez ekscesy Fiodora - "przez pierwszy miesiąc cierpiałam bez szemrania i nie powiedziałam ani jednego słowa, nawet kiedy brał ostatnie pieniądze". Ale nawet do niej zaciera w końcu coś docierać, do tego stopnia, że męża, którego tak podziwia i uwielbia nazywa "głupcem i durniem" co wcześniej był nie do pomyślenia. Dostrzega, że ten "wielki człowiek" ma równie wielkie skazy - "Fiedię trzeba koniecznie bronić nie tylko przed innymi, lecz również przed nim samym, ponieważ nie ma woli, aby zapanować nad sobą. Powie, obieca, da nawet słowo honoru, a postąpi właśnie zupełnie odwrotnie, niż obiecał." i przyjmuje nawet do wiadomości, że być może inni mogą mieć rację w ocenie jego zachowania - "Fiedia uchodzi (...) za człowieka, który wszystkich zaczepia. To bardzo źle, ponieważ przy następnej "historii" krupierzy mogą mu zwrócić uwagę, iż ciągle wywołuje awantury, i wówczas będzie musiał przestać chodzić na ruletkę." Ale znowu wystarczy cieplejszy gest z jego strony by Anna wszystko puszczała w niepamięć i pisała o miłości. Do następnego razu, kiedy znowu odbierze jej pieniądze, zastawi rzeczy w lombardzie i będzie obwiniał o kolejną przegraną w kasynie.

Czego więc spodziewać się po pozostawionej samej sobie przerażonej całą sytuacją młodej kobiecie, wychowaną w cieplarnianych warunkach - opanowania i konsekwencji?! Sytuacja stawała się rozpaczliwa - "Czekając na Fiedię, cierpiałem okropnie: płakałam, przeklinałam siebie, ruletkę, Baden, wszystko" a wahadło zmiany nastrojów wychylało się coraz bardziej. Anna miota się od uświadomienia sobie, że w tym związku nie ma mowy nie tylko o żadnym partnerstwie ale o zwykłym poczuciu obowiązku - "czy na Fiedi nie ciąży obowiązek w stosunku do mnie, czy nie oddałam mu swego życia, czy nie oddałam mu swej duszy, czy nie jestem gotowa cierpieć, żeby tylko on był szczęśliwy? On tego zupełnie nie ceni." do miłości.

Trudno powiedzieć czy to kobiecy instynkt czy bezwolność sprawiła, że nie opierała żądaniom Dostojewskiego, który potrafił w ciągu dnia przegrać pieniądze, za które mogli utrzymać się przez rok - "Mówił, że wolałby, żeby jego żona była ordynarną awanturnicą. Ale Bóg dał mu żonę potulną, która zamiast na niego krzyczeć, tylko pociesza i wybacza." Ale i to na niewiele się zdawało skoro dalej grał i przegrywał wszystko co mieli. Owszem wywoływało to u niego poczucie winy, tylko co z tego, skoro nie odnosiło żadnego skutku. 

Do tego wszystkiego doszła ciąża Anny, którą znosiła bardzo źle - nic dziwnego w tych okolicznościach. Ale wystarczy, że Fiodor wieczorem przyniesie zakupy ze sklepu a ona już jest szczęśliwa - "żyję sobie przy nim jak u Pana Boga za piecem. (...) Jest to bardzo, bardzo miły człowiek, ten mój mąż, miły i prosty i ja jestem taka szczęśliwa." Tyle, że gdy trzeba wyjść z domu między ludzi świadomość upokorzenia wraca - "dookoła wyelegantowane damy - po prostu mi dojadło. Ja też jestem ambitna i nie chcę być ubrana gorzej od jakiejś pierwszej lepszej paniusi, która może wcale nie jest mnie warta, a tutaj przyjeżdża dobrze ubrana, a ja ciągle chodzę w starej czarnej sukience, w której mi strasznie gorąco i która na dodatek jest zła. Ale co robić, kiedy inaczej być nie może." Myliłby się jednak ktoś, kto sądzi, że ta pokora i uległość ma ogólniejszy wymiar. Nie - ona jest tylko zastrzeżona w stosunku do Fiedii - w stosunku do innych, z którymi spotyka się na co dzień: gospodyni, służących, sąsiadów w czytelni nic z tego już nie ma, i Anna jest ich surowym i często niesprawiedliwym sędzią.

To mógłby być wspaniały materiał na powieść dla Fiodora, ale cóż - musiałby zrozumieć,  że żona nie stanowi tylko tła dla męża, a kobieta nie stanowi tylko tła mężczyzny tak jak się do dzieje w jego powieściach. Może i dobrze się stało, że nie spożytkował zapisków Anny - prawdopodobnie mielibyśmy wówczas kolejną wielką powieść a tam mamy prawdę o wielkim pisarzu. Polecam.