Jeden dzień Iwana Denisowicza, Aleksander Sołżenicyn

Pamiętam swoją ekscytację, gdy kupowałem tę książkę prawie 25 lat temu, kosztowała wówczas 1000 zł. Ale czar mitu, jaki wtedy dla mnie miała okazał się nietrwały, gdy po latach postanowiłem do niej wrócić.

Dzisiaj gdy tematyka gułagowa nie ma już smaku owocu zakazanego i wpisana jest w kanon lektur szkolnych, nie jest to już nic nadzwyczajnego. Co więcej powieść (choć dla mnie jest to dłuższe opowiadanie) Sołżenicyna wypada stosunkowo blado na tle chociażby książek Czapskiego i Herling-Grudzińskiego, kiedyś kultowa, dzisiaj jest tylko literackim dokumentem tamtych czasów.

Owszem, gdy się ukazała musiała być szokująca, to widać już na pierwszy rzut oka choćby przy takim "drobiazgu" jak losy tych, którym udało się przeżyć niemieckie obozy jenieckie. Jeszcze w "Losie człowieka" jego bohater z tego tytułu jest hołubiony (to chyba najwyraźniejszy przejaw zakłamania Szołochowa i propagandy widoczny w opowiadaniu) podczas gdy w "Jednym dniu Iwana Denisowicza" już wiadomo, że lepiej było do Rosji nie wracać, bo na którym udało się przeżyć nie czekało tu nic dobrego (wspomina o tym nawet Newerly w posłowiu do "Chłopca z Salskich Stepów", zresztą u Sołżenicyna może znaleźć także i wzmiankę o bezprizornych, jednak bez budującego zakończenia).

Obraz jaki przedstawia Sołżenicyn w pierwszej chwili kojarzy się niemieckimi obozami koncentracyjnymi a jednocześnie sprawia wrażenie jakby uładzonego. Owszem, jest wspomniany jakiś urka, donosiciele, praca w szczerym polu, której należy się strzec za wszelką cenę czy karcer, pobyt w którym można przepłacić w najlepszym przypadku utratą zdrowia, w najgorszym utratą życia ale to wszystko sprawia wrażenie wyjątku od normy. Owszem ciężkiej i surowej ale jednak nie drastycznej.

Wrażenie to potęguje także narracja, nieco monotonna, pozbawiona emocji, z jednej strony wydaje się, że ma ona oddawać mozół dnia z drugiej jednak, co tu dużo mówić, sprawia że książka jest po prostu nudna. Ten sposób opowiadania, współgra z ... brakiem ocen tego o czym czytamy. Owszem, z kontekstu wynika, że ludzie, których spotyka Szuchow, a i on sam padli ofiarą skrajnej niesprawiedliwości ale wszystko to kończy się oskarżeniem ludzi a nie systemu, który współtworzyli. Odczucia te pogłębiają się, jeśli weźmie się pod uwagę, że więźniowie pracują z własnej woli byleby tylko nie zmarnował się wcześniej przygotowany materiał - to zaangażowanie w przymusową pracę, która zapewne pójdzie na marne jest uderzające. Tak jakby miało pokazać, że ci którzy zostali wyrzuceni poza nawias socjalistycznego społeczeństwa gotowi są do powrotu do niego i jego dalszej budowy. Dziwne - nieprawdaż?