Papusza, Angelika Kuźniak

Czekając na kolejną książkę Dariusza Rosiaka, przez ciekawość, pamiętając jak jakiś czas temu fala postów obleciała blogi, kupiłem książkę Angeliki Kuźniak, przepłacając za nią jak się poniewczasie okazało w Empiku ale pomyślałem sobie, że inwestując prawie 40 złotych w "produkt" Wydawnictwa Czarne niewiele ryzykuję. Bo to i renomowane wydawnictwo, ciekawy temat, uznana Autorka więc musi się udać ale jak się okazuje niekoniecznie.

Niewątpliwie "Papusza" niesie wartość dodaną jaką jest przypomnienie a dla większość oznajmienie, że był ktoś taki jak cygańska poetka Bronisława Wajs. Rozumiejąc jak trudne zadanie stało przez Angeliką Kuźniak, która podjęła się napisania jej biografii miałem jednak poczucie niedosytu narastające już w trakcie lektury. I nie chodzi nawet o to, że Autorka tkwi w okowach politycznej poprawności (znamienne jest, że tłumaczy się z używania określenia Cygan) przez co stworzyła książkę trochę "bezpłciową", ponieważ i tak, paradoksalnie powstała książka, która tej poprawności stoi w poprzek. Gdy dzisiaj, zamknięta przed "gadziami" społeczność oczekuje otwartości i wrażliwości od innych, to okazuje się, że sama nie tak dawno napiętnowała kobietę, która ośmieliła się otworzyć przez "obcym". Mój niedosyt dotyczy szczególnie dwóch kwestii a mianowicie przyczyn ochłodzenia (?) relacji z Papuszą ze strony Jerzego Ficowskiego i stosunku pasierba do Papuszy. Zwłaszcza ten pierwszy temat wydaje się szczególnie istotny biorąc pod uwagę, że to Ficowski odkrył poetką dla świata. Ale też niezbyt jasny jest problem choroby psychicznej poetki i postawa rodziny wobec Papuszy.

Papusza żyje w zawieszeniu, przynależy z jednej strony do społeczności cygańskiej, z drugiej jest przez nią wykluczona. Ale jest to wykluczenie szczególnego rodzaju bo o ile jej publiczne występy i twórczość były przez Cyganów ignorowane ("Papusza jest znana poza kręgiem cygańskim. Ale my mamy pośród Cyganów więcej takich poetów, tylko że oni nie ogłaszają swoich wierszy" jak mówi jeden z nich) a w życiu codziennym spotykała się z pogardą, to w przypadku gdy od czasu do czasu skapnęły jej jakieś benefity momentalnie przypominali sobie o niej jej cygańscy "przyjaciele" i rodzina oskubując ją do cna. Jest w tym jakaś złośliwość losu, bo przecież Wajs sama wspominała dewizę z młodych lat - "Dla głupiego nie mam litości. Wszystko mu wezmę i tylko pośmieję się z jego biedy". Wygląda na to, że życie zatoczyło koło i role się zmieniły. Teraz ona stała się ofiarą. 

Nie ma co ukrywać, jeszcze dzisiaj zachowania społeczne Cyganów, kojarzą się nienajlepiej a co dopiero mówić o pokoleniach współczesnych Papuszy. Nie jest żadnym odkryciem, że byli uważani za włóczęgów, złodziei i żebraków a uznanie dla ich patelni (gdzie tam teraz do nich teflonowym produktom) i wiara we wróżby tego podejścia nie neutralizowały. I życie poetki nie było tu wyjątkiem. Sama już od dziecka przyuczana jest do złodziejstwa i wróżenia (też jeśli dobrze się zastanowić od nie tak odległego od tej pierwszej "dyscypliny"), a znamienne jest to że nie wzdragała się przed tym nawet wówczas gdy była członkiem Związku Literatów Polskich.
Papuszy przyszło żyć w okresie, kiedy porządek świata, w którym wędrowni Cyganie jako "zło konieczne" byli z musu tolerowani załamał się. Najpierw II wojna światowa w czasie, której zostali poddani fizycznej eksterminacji, potem lata "komuny", dla której było nie do przyjęcia, że jakaś grupa społeczna może funkcjonować poza kontrolą. W takich warunkach, w poczuciu wzmożonego zagrożenia, nic dziwnego, że jej pobratymcy agresywnie zareagowali na coś, co uważali za zdradę cygańskiego kodeksu, a co z naszego punktu widzenia brzmi zupełnie niewinnie. Dla jej pobratymców nie liczą się jej wiersze, kluczowa jest "zdrada".

Czy to usprawiedliwia akty fizycznej agresji wobec Papuszy, o których Aleksandra Kuźniak wspomina jedynie w zawoalowany sposób - oczywiście nie, ale z drugiej strony też nie dziwi bo to prymitywna społeczność, w której kobieta jest czymś gorszym, w której "Cygan może zrobić z żoną wszystko, co mu do głowy strzeli. Przegrać w ferbla. Mordę otłuc. Przydusić nogą gardło. Sponiewierać jak ścierwo jakieś." Ze swojego punktu widzenia poetka znalazła się w pułapce - nie potrafiąc i nie chcąc żyć poza swoimi została przez nich odrzucona. Postać i życie ciekawe - książka tak sobie.