Spowiedź, Calek Perechodnik

Moje pierwsze spotkanie ze wspomnieniami Perechodnika, to wydanie z 1995 r., które ukazało się pod tytułem "Czy ja jestem mordercą?". Edycja ta została potem skrytykowana za m.in złagodzenie antypolskich akcentów w stosunku do tekstu oryginału, ale nawet ta "złagodzona" wersja w czasach sprzed "Sąsiadów" Grossa, gdy informacje o antysemickich zachowaniach Polaków w czasie wojny nie były wiedzą powszechną, dla mnie była czymś szokującym. Po niedawnym poście Marioli S. z Myśli czytelnika postanowiłem sobie lekturę odświeżyć i jak to często bywa, zwróciłem uwagę na trochę inne rzeczy niż przy okazji poprzedniej lektury. 

Ale niezależnie od tego jak by na "Spowiedź" nie patrzeć, ciągle pozostaje dla nas lekturą miażdżącą. Dla nas i dla Żydów. Paradoksalnie chyba najmniej dla Niemców, bo przecież wiedza o tym, że mordowali Żydów nie jest żadną nowością.

Myślę, że gdyby autorem nie był Żyd, to z pewnością książka zostałaby uznana za antysemicką, za sprawą obrazu, w jakim Perechodnik przedstawił swoich pobratymców. To często tchórze, którzy nie tylko nie mają woli walki ale nawet nie chcą uciekać (jeden bezbronny żandarm pilnuje kilkunastu Żydów, bo po kilku strzałach skończyły mu się naboje i posłał po nie do komisariatu przypadkiem przechodzącego chłopca, Żydzi namawiani przez Perechodnika nawet nie chcą słyszeć o próbie odwetu), hieny żerujące na nieszczęściu innych i nie wyrzekające się żadnej okazji do zarobku, pozbawione prospołecznych zachowań, dla których liczy się wyłącznie ich własne życie i możliwość zrobienia geszeftu bez względu na okoliczności.

Ojciec Perechodnika "dopiero co dowiedział się o śmierci swej córki, synowej, wnuczki, a już mówi o poduszkach". Nawet do Perechodnika dociera, że coś jest chyba z tym nie tak. A przecież i on dokładnie przelicza, po ile to złotych na kaszy i chlebie zarabia Polka, u której wraz z innymi się ukrywa.

Pieniądze to podstawowy miernik wyznaczający dla Żydów wszystko a  Polacy też nie są lepsi. Dla zarobienia 15 złotych, choć doskonale by się bez nich obył, ojciec Perechodnika naraża własne życie i życie innych, w ostateczności tracąc 1500 zł. Przy innej okazji, nie chcąc się wyrzec okazji do zarobku sam się demaskuje. Z niedowierzaniem czyta się, wzmiankę o targowaniu się o ... 50 złotych "komornego", za ukrycie matki autora. To, nie ma co ukrywać, nie budzi sympatii i współczucia. Tak jak nie budzi niewpuszczenie przez matkę Perechodnika do kryjówki szwagierki i dziecka, bo gdyby ich przyjąć to trzeba by się pozbyć schowanych w niej rzeczy. Rzeczy albo ludzkie życie, co za wybór ...

Na tle tego obrazu, a nie ma podstaw by sądzić, że odbiegał on od rzeczywistości, Perechodnik chwilami jest irytujący. Kiedy czyta się jego krytyczne sądy pod adresem Polaków obserwujących likwidację getta, trudno nie zadać pytania; jak ktoś kto nie mógł odżałować garnituru, by sprzedać go i kupić w zamian dokumenty dla żony i dziecka, ktoś kto zaprowadził najbliższe sobie osoby na plac, z którego odchodziły transporty do Treblinki chociaż nikt do tego go nie zmuszał i nie pilnował, i nie kiwnął palcem by je uratować, czyni wymówki innym?  Nie budzi współczucia ta poniewczasie okazywana rozpacz z powodu utraty żony i dziecka, gdy jednocześnie okazuje się, że współżyje z kobietą, która wraz z nim się ukrywa, o której intelekcie, mówiąc bardzo łagodnie, nie ma wysokiego mniemania. 

Dla nas "Spowiedź" jest niewygodna z innego powodu. To zapiski o mało pochlebnej postawie Polaków wobec Żydów, nieliczne przykłady bezinteresownie udzielanej pomocy przytłoczone są panującym powszechnie szmalcownictwem, "System pracy tropicieli jest zaiste genialny. Specjalni szczeniacy zaczepiają na ulicy każdego bez różnicy przechodni, krzycząc na niego: "Żydzie", "Żydowico", "Żydziaku", w zależności od płci i wieku. Tropiciele stoją z daleka i z wielką wprawą obserwują reakcję przechodniów. Jeśli reakcja jest normalna, odganiają szczeniaków, jeśli reakcja jest choć trochę podejrzana, sami interweniują, proszą grzecznie do bramy, tam zabierają wszystkie pieniądze i puszczają swobodnie dalej.", denuncjowaniem ukrywających się Żydów Niemcom i bezpośrednim uczestnictwem w ich mordowaniu. Nie ma co ukrywać, to dla nas bardzo gorzka pigułka.
 

I nie osłodzi jej fakt, że chociaż w odniesieniu do tego co Perechodnik widział i czego sam doświadczył nie ma powodów by mu nie wierzyć, to często wypowiada się o rzeczach, o których wiedział wyłącznie ze słyszenia i tu już jego wiarygodność nie budzi takiego zaufania. Ale to i tak nie osłabia wymowy książki, zwłaszcza że nie można oczekiwać od kogoś, kto stale żyje w napięciu i zagrożeniu by snuł niezaangażowane emocjonalnie, obiektywne wywody, zwłaszcza że nie zmienia to podstawowego faktu, że Perechodnik jest wiarygodnym świadkiem w odniesieniu do tego czego sam doświadczył. Polecam.