Sonata Kreutzerowska, Lew Tołstoj

Miałem jakiś "atawistyczny" brak przekonania do "Sonaty Kreutzerowskiej", no bo co w końcu dobrotliwy Lew Tołstoj może mieć do zaproponowania w XXI wieku. Pewnie gdyby nie seria Znaku "50 na 50" nigdy bym do niej nie sięgnął, a tu proszę, niespodzianka, o którą nigdy bym nie autora "Wojny i pokoju" nie podejrzewał. Kolejny dowód, na to że czasami samemu warto zweryfikować swoje, nie wiadomo skąd wzięte "przesądy".

Równie dobrym  tytułem dla opowiadania mogłaby być "Anatomia małżeństwa" bo stanowi ono opis i rozkład na czynniki pierwsze stosunków między mężem i żoną. Ale to analiza dokonana z punktu widzenia tylko jednej strony, męża i z każdą chwilą poznając jego wynurzenia podchodzi się do niej z coraz większym zdumieniem i rezerwą. Trudno by było inaczej, jeśli sam mówi o sobie, że "świnia była ze mnie okropna, a wyobrażałem sobie, że jestem aniołem." I trzeba przyznać, że coś w tym jest. Gdy poznaje się jego stosunek do kobiet - "Nie byłem (...) uwodzicielem, nie robiłem z rozpusty głównego celu mego życia, jak wielu moich rówieśników, lecz oddawałem się jej statecznie, przyzwoicie, dla zdrowia. Unikałem kobiet, które urodzeniem dziecka lub przywiązaniem do mnie mogłyby mnie skrępować. Może zresztą były dzieci i były przywiązania, ale postępowałem tak, jakby ich nie było." to nie wiadomo czy śmiać się czy płakać, a poznając jego kolejne wynurzenia, coraz szerzej otwiera się oczy ze zdumienia.

Jak inaczej traktować chociażby opinię, że  "głównym zadaniem kobiety jest umiejętność czarowania mężczyzn. Tak było i będzie." wyrażaną przez mordercę, który dokonując wiwisekcji swojego czynu usiłuje swoją odpowiedzialność przerzucić na barki wszystkich innych tylko nie siebie. Winni są wszyscy dookoła: społeczeństwo, koledzy, lekarze, żona, nawet kolej żelazna. On jest tylko ofiarą przyjętych norm, myśli że tak powinno być, wierzy że "miłość i złość to są dwa oblicza tego samego zwierzęcego uczucia." To człowiek, który nic nie rozumie. Jego myśli to raczej chore idee fixe na temat kobiet oraz małżeństwa kogoś zapatrzonego w siebie, kto żeni się dlatego, kobiecie, którą poznał "w dżerseju było (...) bardzo do twarzy, także i w lokach, i po spędzeniu blisko niej dnia zachciało mi się jeszcze większego zbliżenia." i który przekonany jest, że małżeństwo utrzymane może być przez ciągłe płodzenie dzieci.

Tytułowa sonata, w tym związku, staje się katalizatorem wybuchu opętanego zazdrością męża, bo muzyka jest jedyną odskocznią dla kobiety, której całe dotychczasowego życie wypełnia dom, dzieci i zatruwający je mąż a widok jej szczęśliwej twarzy jest dla niego czymś tak zaskakującym, że budzi tylko jego podejrzenia i zazdrość.

Świetna rzecz, aż nie chce się wierzyć, że ma już sporo ponad wiek ... ale w końcu nie ma się co dziwić, znać pióro mistrza ...

Siódme wtajemniczenie, Edmund Niziurski

W plebiscycie Beznadziejnie Zacofanego w Lekturze na ulubioną polską powieść dla młodzieży "Siódme wtajemniczenie" znalazło się dopiero w czwartej dziesiątce. W sumie nic dziwnego zważywszy, że przeważającą większość przedstawiającą swoje typy stanowiły panie, a książka to klasyka literatury dla chłopców, prawie całkowicie pozbawiona wątków "sercowych", które są przecież naczelnym motywem powieści dla kobiet niezależnie od wieku.  

A kto lepiej niż chłopcy może zrozumieć męską solidarność, choćby dotyczyła ona "mężczyzn" będących uczniami starszych klas podstawówki, pragnienie uczestniczenia w czymś tajemniczym, co jednocześnie daje możliwość doznania przygód i wykazania się bohaterskimi czynami?

Powieść Edmunda Niziurskiego  to historia rozgrywająca się w niewielkim miasteczku na Śląsku, w małej szkole, w której rządy sprawują (a przynajmniej tak im się wydaje) dwie grupy chłopców, ci którzy tam się urodzili i przyjezdni, których rodzice tam przyjechali do pracy (podobny podział widoczny jest we wcześniejszej "Awanturze w Niekłaju"). Los nowego ucznia jest nie do pozazdroszczenia, gdy jak sam opowiada, siedział "stłamszony pod miotłą jak mysz, ze świeżo natartymi uszami i piekącymi jeszcze od mydła oczami, a na dodatek gnieciony przez rurę ściekową w okolicach kości ogonowej. I coraz smutniej mi się robiło, że nie należę do żadnego z galopujących tabunów i pomyślałem, że dobrze byłoby tak biegać swobodnie jak Bloker czy Matusek." Gdy wreszcie marzenie się spełniło i stał się jednym z nich, okazało się, że wszystko jest nie tak, jak sobie wyobrażał.

Trochę z obawami wracałem do tej książki pamiętając o ideologicznych motywach  widocznych w "Księdze urwisów" i, choć w nie takim już stopniu, we wspomnianej "Awanturze w Niekłaju". Aczkolwiek niegdyś nie zwracałem na nie uwagi, to jednak nie da się ukryć, że dzisiaj jednak brzmią one co najmniej anachronicznie. W "Siódmym wtajemniczeniu" na szczęście propagandy można się tylko domyślać rozpoznając w świecie chłopców analogie do świata dorosłych a i to nie są one jakoś specjalnie akcentowane.  Aktualność za to zasadniczo zachował "encyklopedyczny" podział nadużywających napojów wyskokowych, zgodnie z którym "Pijacy dzielą się ogólnie na lokalowych i koczujących. Wśród lokalowych najważniejsze są grupy pijaków barowych, i kameralnych, a wśród koczujących przeważają podpłotkowi, leśni, ogrodowi i łęgowi."

Inna rzecz, że nie wiem, na ile w dobie gier komputerowych, okraszone "wybrykami" dziecięcej fantazji i poczuciem humoru,  zdobywanie twierdzy "Persil" w niemieckim hełmie z II wojny światowej jest jeszcze atrakcyjne dla sześcio-, siódmo- i ośmioklasistów. Dla mnie było ...

Karol Marks. Biografia, Francis Wheen

Gdyby taka książka o Marksie była znana "za moich czasów" to pewnie Marks miałby mniej zwolenników a marksizm krótszy żywot. To jedna z najlepszych biografii, jakie mi ostatnio wpadły w ręce,  a niewątpliwie stało przed autorem trudne zadanie, bo zapewne ciężko trzymać w ryzach emocje pisząc o  postaci, która podłożyła podwaliny pod najbardziej, obok niemieckiego nazizmu, skompromitowaną ideologię w historii świata. Wheen zresztą wcale nie ukrywa stosunku od bohatera swojej książki i w dużej mierze dzięki temu, udało mu się napisać rzecz "z pazurem", zabarwioną sarkazmem, który czasami przechodzi w jawną złośliwość.

Bez skrępowania wypowiada swoje sądy na temat Marksa a są one, co tu dużo mówić mało pochlebne o tym pruskim emigrancie, "który stał się angielskim dżentelmenem, gniewnym agitatorem, który większość życia spędził w zaciszu biblioteki British Museum, towarzyskim i gościnnym panem domu, który pokłócił się z niemal wszystkimi przyjaciółmi, oddanym ojcem rodziny, który miał dziecko ze służącą, niesłychanie poważnym filozofem, który uwielbiał pić, palić cygara i opowiadać kawały." To i tak litościwy opis kogoś, kto pisał do Engelsa: "Zawiadomiono nas wczoraj o bardzo szczęśliwym wydarzeniu, śmierci dziewięćdziesięcioletniego stryja mojej żony.", a kiedy indziej ubolewał, że nie umarła jeszcze jego matka bo potrzebne były mu pieniądze, jakie otrzymałby po niej w spadku.

Wheen wyraźnie odróżnia jednak człowieka od dzieła i równie do niego nie podchodzi bezkrytycznie bo trudno potraktować za wyraz uznania opinię na temat "Ideologii niemieckiej", o której pisze, że ta "teoria niepowiązana z praktyką była rodzajem naukowej masturbacji - dość przyjemna, ale ostatecznie jałowa i nieprzynosząca efektów", a polemiczne pisma Marksa określa mianem rozstrzeliwania muchy za pomocą armaty. Nawiasem mówiąc Marks ze swoim pieniactwem mógłby zrobić karierę w sądach XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej, oczywiście o ile urodziłby się wieku wcześniej i nie był Żydem. Są zresztą w książce polskie akcenty (sympatia wobec powstania styczniowego i odwołanie się do "Głównych źródeł marksizmu" Leszka Kołakowskiego, choć nie są one wymienione z tytułu).

Wady charakteru jednak nie zmieniają faktu, że Karol Marks był człowiekiem wybitnym, zdawali sobie z tego sprawę już jego współcześni, także ci którzy nie darzyli go sympatią, jak na przykład agent rządu pruskiego, który w swojej relacji pisał, że Marks "prowadzi życie prawdziwego intelektualisty: z rzadka się myje, czesze i zmienia bieliznę, nierzadko za to bywa pijany." Co prawda dla Wheen'a najbardziej znany tekst tego "prawdziwego intelektualisty" - "Manifest Partii Komunistycznej" - jest "tylko zabawną ramotą" ale za to trzon jego spuścizny okazał się zaskakująco aktualny - "według jego prognoz w miarę dojrzewania kapitalizmu będziemy świadkami okresowych recesji, stałego wzrostu uzależnienia od technologii oraz rozwoju wielkich, quasi-monopolistycznych korporacji, rozpościerających swe lepkie macki po całym świecie w poszukiwaniu nowych rynków."

Będąc pod wrażeniem "profetyzmu" Marksa, Wheen ma dosyć osobliwy stosunek do jego operis vitae  bo jego zdaniem "Kapitał naprawdę nie jest hipotezą naukową ani nawet traktatem ekonomicznym" natomiast "więcej wartości użytkowej, a więc i zysku przyniesie (...) czytanie Kapitału jako dzieła wyobraźni: wiktoriańskiego melodramatu albo olbrzymiej powieści gotyckiej, której bohaterowie zostaję uwięzieni i pożarci przez monstrum stworzone przez niech samych (...)".

Mimo, że jestem pod wrażeniem swady autora, to na usta ciśnie pytanie - tylko po co sięgać jeszcze dzisiaj po taką kolubrynę? Nie trzeba przecież czytać "Mein Kampf" by wiedzieć do czego doprowadziły teorie Hitlera, tak jak nie trzeba czytać Marksa by wiedzieć jak skończyło się wcielanie w życie jego teorii (co prawda "udoskonalonych" przez następców). Wheen'a jednak tak ten motyw pochłonął, że napisał nawet na ten temat osobną książkę ("Marks. Kapitał: biografia"). Jakby jednak nie oceniać Marksa i jego teorii, to udało mu się napisać pierwszorzędną książkę, którą czyta się nieomal z zapartym tchem. Polecam.

Grek Zorba, Nikos Kazantzakis

Chociaż dzisiaj port w Pireusie zmienił swoje oblicze to ciągle bez trudu można znaleźć kefeniony w rodzaju tego, w którym pojawił się Zorba. To po spartańsku urządzone miejsca, w których mężczyźni siedzą godzinami nad szklaneczką ouzo (a nie rumu), filiżanką kawy (koniecznie z wodą) i przebierając palcami przesuwają paciorkami komboloi dyskutują najczęściej o polityce. To jedno z tym miejsc gdzie, jeśli kobieta w ogóle przychodzi, to tylko by obsługiwać mężczyzn. Stary świat. W którym lepiej zostawić ludzi w spokoju, nie starać się otwierać im oczu, bo "cóż by zobaczyli? Własną nędzę! Niech więc mają oczy zamknięte ... I niech dalej śnią! (...) Chyba że, gdy otworzą oczy" zobaczą "lepszy świat niż ciemności, w których poruszają się teraz ..."

 

 "Grek Zorba" to jedna z tych książek, które należy czytać nieśpiesznie i które zostawiają wrażenie jeszcze długo po skończonej lekturze pozostawiając poczuciu smutku i osamotnienia jakiego doświadczył opowiadający historię narrator. Czy wystarczającym pocieszeniem były dla niego wiersze Dantego? Nie wiadomo - na pewno jednak potrafił sobie wszystko wytłumaczyć i zracjonalizować, tak jak każdy kulturalny i wykształcony człowiek. Nie wątpię, że santuri ciągle jeszcze gdzieś leży w jakiejś zapadłej serbskiej wiosce, w której Zorba dokonał żywota, bo nie było czasu by tam pojechać, bo to, bo tamto, sami dobrze znamy takie wymówki. A przecież bez wątpienia go podziwiał, to ucieleśnienie greckiej wersji "carpe diem".

Ale to ten rodzaj podziwu, o którym wiemy, że choć wiemy, że jest także dla nas w zasięgu ręki to jednak nigdy po niego nie sięgniemy. To nie dla nas. Mając świadomość niedoskonałości własnego życia, tkwimy jednak w nim nie chcąc rezygnować z jego wad, które są nam tak bliskie. Taki jest też wybór narratora, on nie uczestniczy w pełni życia, jest tylko jego obserwatorem i aby zobaczyć jak wygląda prawdziwe życie, przeżyć przygodę swego życia, poświęca tylko to z czym bez żalu może się rozstać; pieniądze i czas. Nie decyduje się ani na wyjazd z jednym przyjacielem ani na spotkanie z drugim chowając się za zasłonę swoich studiów. A przecież o ich "użyteczności" w życiu dowiaduje się od prostego pastucha, pewnie analfabety: "- A ty co robisz w tych ruinach?
- Rozmyślam nad starożytnością.
- I co ci z tego?
- Nic.
- Nic. Tak właśnie myślałem. Oni umarli, my żyjemy. Lepiej ruszaj stąd! Z Bogiem!"

Świat Zorby to nie kraina prostaczków, w której ludzie żyją długo i szczęśliwie, tu rządzą uczucia w czystej postaci, nie przysłonięte polorem kultury jest żądza, chciwość i zemsta za każdą ceną. Nie dziwię się więc jego szefowi, że jednak woli się schronić w swojej wieży z kości słoniowej niż zapuścić się w nieznane sobie rejony. Pełnia życia, choć patrzy na nią z podziwem to nie dla niego, raz tylko ośmielił się z niej zaczerpnąć. Sam przyznaje to mówiąc: "upadłem już tak nisko, że gdybym miał do wyboru rzeczywistą miłość lub przeczytanie dobrego romansu, wybrałbym książkę." Ale i tak miał szczęście bo poznał kogoś kto uzmysłowił mu, że taki wybór w ogóle istnieje.

Wybór wcale jednak nie jest oczywisty i każdy ze światów ma swoje cienie - z jednej strony mamy więc śmierć wdowy należącej do świata Zorby z drugiej klasztor, który ze swoją kontemplacyjną naturą z istoty swojej wydaje się bliższy narratorowi a okazuje się siedliskiem deprawacji, zbrodni i miałkiego intelektu. Okazuje się też, że radość życia Zorby nie jest panaceum na wszystko, wszak praca, zaangażowanie, czas i pieniądze idą na marne za sprawą "kątu nachylenia" - braku książkowej wiedzy, którą tak gardzi.

Ta radość życia i poczucie wolności, której Zorba jest uosobieniem ma różne wymiary, soczewką w której je widać jest stosunek do rodziny i kobiet, z jednej strony rodzina stanowi dla niego ograniczenie, z drugiej jest tym, w czym odnajduje szczęście. Podobnie jest i z kobietami, które z jednej strony są dla niego przedmiotem jako źródło przyjemności, z drugiej podmiotem jako osoby wymagające opieki. Na tym tle ciekawie prezentuje się Hortensja, ofiara stosowanej przez siebie dewizy "carpe diem". Okazuje się, że "radość życia" ma również ponury wymiar widoczny w osamotnieniu i pragnieniu życia, które stanowi jego zaprzeczenie, statecznego i pełnego konwenansów. 

Więzienna krata, Antologia pamięci 1939-1945

To od "Więziennej kraty" znalezionej w piwnicy, zaczęła się w zamierzchłych, szkolnych czasach moja znajomość z "Antologią pamięci". Co takiego było w niej, że przez tyle lat mnie "męczyła" ta, dzisiaj już prawie zupełnie zapomniana książka? Chociaż temu akurat, patrząc na dzisiejszy świat, nie ma się co dziwić, bo to i tematyka niemodna i nazwisk autorów na próżno szukać na listach bestsellerów. 

W "Więziennej kracie" zresztą dominują nieliteraci bo opiera się ona w znacznie większym stopniu niż poprzednie części Antologii na wspomnieniach i z tego powodu książkę można można niejako usystematyzować w dwójnasób; według formy, z podziałem na opowiadania/fragmenty powieści i wspomnienia właśnie i według ... lokalizacji; z podziałem na utwory dotyczące więzienia na Zamku w Lublinie, Montelupich w Krakowie, Pawiaku w Warszawie oraz pozostałe. Mimo, że w książce przyjęto  drugie kryterium, to odnoszę wrażenie, że z punktu widzenia czytelnika istotniejsze jest jednak pierwsze, pozwala bowiem rozdzielić to co fikcyjne od tego co autentyczne. Nie żebym podważał wartość formy ale inaczej jednak odbiera się tekst, który choć może bazować na autentycznych wydarzeniach jednak jest mocno przetworzony od tego co stanowi nieprzekształcony obraz osobistych odczuć.

Trzecia część "Antologii pamięci" w największym, jak dotychczas stopniu jest tomem literackich zaskoczeń i rozczarowań. W pierwszej grupie na pewno mieści się opowiadanie Jerzego Putramenta "Święta kulo", które mimo upływu lat, które upłynęły od mojego pierwszego z nim spotkania ciągle stanowi jeden z najjaśniejszych punktów zbioru. To opowieść o zmieniającej się optyce ofiara i zbrodniarza. Jednak najbardziej interesujące są "Wspomnienia lekarskie z Pawiaka" Felicjana Lotha pokazujące różne strony życia w więzieniu. Ciekawe jest w nich m.in. to że wspominają o Leonie Wanacie, długoletnim pisarzu na Pawiaku, który swoją pozycję w dużej mierze zawdzięczał charakterowi pisma a fragment jego "Za murami Pawiaka", w którym z kolei wspomniany jest dr Loth jest zresztą zamieszczony w książce.

Niestety wspomnienia Wanata przypominają raczej mało spójne zapiski i wraz z fragmentami z "I boję się snów" Wandy Półtawskiej oraz "Kraty" Poli Gojawiczyńskiej z nieomalże hagiograficzną sceną śmierci Hanny Szapiro należą do jednych z większych rozczarowań, jakie przyniosła lektura "Więziennej kraty". O ile trudno oczekiwać od kogoś kto przygodnie para się piórem pasjonującego tekstu to jednak część z nich lokuje się znacznie poniżej średniej przypominając swoją "drętwotą" podręcznikowe czytanki ("Wakacje 1939" Władysława Gębika) lub propagandowe teksty "ku czci" ("Że nie oślepły nasze oczy" Kaliny Gruszczyńskiej). Na szczęście wspomnienia Lotha z naddatkiem rekompensują te nieporozumienia.

Przygody dobrego wojaka Szwejka, Jaroslav Hašek

Alicja niedawno przypomniała mi historię, o której wspomina Herbert w "Hańbie domowej" Trznadla, kiedy to poeta przyjechał na umówione spotkanie autorskie a tymczasem okazało się, że pomylono go z wojskowym pisarzem Zbigniewem Hubertem i na tę okazję spędzono kompanię wojska, która po powitaniu zapadła w sen. Absurdalność tej anegdotki skojarzyła mi się z niezliczonymi historyjkami Szwejka i nie pozostało mi nic innego jak odświeżyć sobie powieść o jego przygodach. 

Przy okazji odkryłem, że obok "klasycznego" przekładu Pawła Hulki-Laskowskiego, który mam w swojej biblioteczce, jest jeszcze tłumaczenie Józefa Waczkówa "Dole i niedole dzielnego żołnierza Szwejka" i najnowsze, choć już kilkuletnie, Antoniego Kroha "Losy dobrego żołnierza Szwejka czasu wojny światowej". Te wersje ciągle są jeszcze przede mną, ale nawet teraz nie wydaje mi się by różnice pomiędzy nimi miały tylko stylistyczny charakter, jako że Szwejka niekiedy oskarża się o cynizm, a takiego oskarżenia lektura "Przygód" absolutnie nie uzasadnia.

Tytułowy bohater powieści Haška to nie cynik a stoik, nawiązujący do "wielkich" literackich służących, chłopków-roztropków chociażby z powieści Diderota i Cervantesa. Co prawda przez instytucje CK monarchii został uznany za notorycznego idiotę ale przecież gdy idioci uznają kogoś za idiotę, a tak właśnie przedstawiona jest Monarchia Austro-Węgier i jej funkcjonariusze, to ten ktoś idiotą być nie może. Zresztą warto zauważyć, że cechy tej nie zarzuca Szwejkowi żaden z jego licznych znajomych i towarzyszy broni, a dopatrują się jej tylko ci, na których CK monarchia spojrzała łaskawszym okiem.

"Przygody dobrego wojaka Szwejka" to coś więcej niż śmieszna książka mająca za głównego bohatera prostaczka, żyjącego w cywilu z handlu kradzionymi psami a w wojsku pucybuta, który awansował na ordynansa - to filipika, oparta na zjadliwym humorze nie oszczędzającym żadnej instytucji Austro-Węgier. Panowanie Franciszka Józefa nie ma w sobie nic z tego dobrotliwego wizerunku, do którego jesteśmy przyzwyczajeni bo i cóż dobrotliwego można powiedzieć o monarsze, skutki decyzji którego nawet dzisiaj możemy oglądać w naszej części Karpat i na Podkarpaciu. Jest zresztą w książce sporo polskich akcentów - akcja rozgrywa się m.in. w Przemyślu Sanoku i okolicach Krościenka a Polakami jest kilka epizodycznych postaci a jedna z nich została potraktowana w sposób nader wyrazisty -  "Polak z eskorty trzymał się arystokratycznie na uboczu, na nikogo nie zwracał uwagi i bawił się na własną rękę, smarcząc na podłogę przy pomocy dwóch palców i rozcierając smarki kolbą karabinu, po czym kolbę zręcznie ocierał o spodnie i od czasu do czasu mruczał pod nosem: "Święta Panienko!"". Nawiasem mówiąc nie można odmówić Haškowi spostrzegawczości bo jak wiadomo, ten rodzaj "zabawy" przetrwał u nas próbę czasu i ma się całkiem dobrze, a co więcej został nawet wyeksportowany za ocean gdzie stał się tematem jednego z polish jokes.

Nie sposób też nie zauważyć, że jest obok CK monarchii jest też i drugi, instytucjonalny negatywny bohater książki, i nie da się tylko skwitować wzruszeniem ramionami oskarżeń, że "Wielkie jatki wojny światowej nie obeszły się bez błogosławieństwa duchownych. Kapelani wojskowi wszystkich armii modlili się i odprawiali msze święte o zwycięstwo dla tej armii, której chleb jedli (...) Ludzie całej Europy szli jak bydlęta na rzeź, dokąd obok rzeźników-cesarzy, królów, prezydentów i innych potentatów i wodzów prowadzili ich księża wszystkich wyznań, błogosławiąc im i pozwalając fałszywie przysięgać, że "na ziemi, w powietrzu, na morzu" itd."

Chociaż tytułowego bohatera i jego towarzyszy omija szczęśliwie zaszczyt oddania życia za najjaśniejszego pana i okrucieństwa wojny (tytuł trzeciego tomu "Przesławne lanie" jest trochę mylący), to jednak są to obrazy w książce widoczne i sprawiają, że gaśnie uśmiech, jaki zwykle się maluje po przeczytaniu kolejnej historyjki Szwejka lub któregoś z jego kamratów, udowadniającej, że stara łacińska sentencja nihil novi sub sole i w XX wieku nie straciła nic ze swojej aktualności. Za ich sprawą "Przygody dobrego wojaka Szwejka" wychodzą poza zwykłą antywojenną satyrę. To książka odmienna od literatury dotyczącej Wielkiej Wojny, nie da się jej porównać z powieściami Barbusse'a, Zweig'a, Remarque'a czy Wittlina ani tym bardziej Jüngera ale to Szwejk jest najbardziej znanym żołnierzem tamtych lat. 

Ludzie z wosku, Ewa Szelburg-Zarembina

Zachęcony pierwszą częścią cyklu "Rzeka kłamstwa", sięgnąłem do drugiej i przy okazji odkryłem, że serial, o którym wspominała Ela (pkela) na niej właśnie się kończył, pozostawiając trzy następne niejako "odłogiem". Nie wiem, czy były tego jakieś głębsze przyczyny i czy znaczenie miało to, że "Ludzie z wosku", podobnie jak i "Wędrówka Joanny" zostali napisani przez Szelburg-Zarembinę jeszcze przed wojną.

W każdym razie to dobra książka, choć nie aż tak jak jej poprzedniczka a z całą pewnością inna. Nie ma tu już dziecięcego spojrzenia na świat, nic zresztą w tym dziwnego bo główna bohaterka jest już dorosłą kobietą, jego pozostałości widoczne są jedynie w odczuciach córki, która jednak jest postacią drugoplanową. Także element baśniowości jest zmarginalizowany choć ciągle obecny w postaciach pary żebraków, którzy zostają rodzicami chrzestnymi dziecka Joanny mającymi zapewnić mu szczęście, a scena w której Joanna spotyka w Częstochowie Wiktorynę przewodzącej "mafii" żebraczej kojarzy się może nie tyle z baśnią co z epizodem z "Królewicza i żebraka" Marka Twaina.

Najistotniejszą odmiennością w stosunku do "Wędrówki Joanny" jest bardzo silne zaakcentowanie przekonań społecznych głównej bohaterki, biorącej udział w manifestacji pod wpływem impulsu i poruszenia biedą, której jest świadkiem. W epizodzie warszawskim, którego manifestacja ta jest fragmentem ma się wrażenie, że bohaterce "Ludzi z wosku" niedaleko jest do bohaterek Gojawiczyńskiej. Jednocześnie Szelburg-Zarembina dostrzega, że wrażliwość społeczna może mieć wyraz polityczny, choć z drugiej strony jest dla niej jasne, że żadne ideały nie są warte ofiary z niewinnego życia. Polityka w powieści dotyczy kwestii społecznych ale jest w niej tego także patriotyzm, którego przejawy mają wyraz jeśli tak można powiedzieć pielęgnowany do "domowego" użytku. Znamienny jest tu incydent, którego bohaterami; sprawcą i ofiarą są dzieci i który poprzez zestawienie bezwzględności, bezbronności i współczucia przypomina epizod Borowiczem i Gumowiczem z "Syzyfowych prac".

"Ludzie z wosku" są też o wiele bardziej "genderowi" w stosunku do poprzedniej części. Główna bohaterka pozbawiona jest już jakichkolwiek złudzeń, patrzy na świat do bólu realistycznie nie mogąc liczyć na nikogo, oprócz siebie. Trudno powiedzieć na ile związana jest z chorym mężem miłością a na ile poczuciem lojalności i "zwykłej" życzliwości. W swoich uczuciach nie ma nic z heroin powieści dla pań, nie rzuca się z rozwianym włosem w ramiona ukochanemu, a "jedyne" przeciwieństwa jakim musi stawiać czoła to bieda i choroba.

Niezły kawałek literatury i mam nadzieję, że część trzecia cyklu co najmniej nie będzie gorsza.

Z okazji Dnia Dziecka - Dom pod kasztanami, Helena Bechlerowa

Co za zbieg okoliczności, dzisiaj Dzień Dziecka a u Alicji, zgadało się o Helenie Bechlerowej, której "Dom pod kasztanami" to jedna z piękniejszych książek mojego dzieciństwa.

Czarodziejski świat, który jest na wyciągnięcie ręki i który wcale nie jest tak nieprawdopodobny jakby się to na pierwszy rzut oka wydawało, bo przecież wakacje, ciocia, dom, ogród, kasztanowce i kot to coś jak najbardziej realnego.

Ja też miałem kiedyś taką Ciocię, do której jeździłem na wakacje, też mieszkała w domu, tyle że nie ocieniały go kasztanowce a czereśnia i dzikie wino, a choć nie było kota to był za to piec. Pewnie po części "skażony" jestem sentymentem ale gdy czytam wieczorami mojemu synkowi książkę Bechlerowej, to mimo, że od jej pierwszego wydania minęło już prawie pół wieku, mam wrażenie, że nic nie straciła ona nic ze swojego czaru. 

Dziewczynka i chłopiec ciągle za sprawą swojej wyobraźni przenoszą się w zaczarowany świat wyłaniający się ze zwykłych rzeczy i zdarzeń, przeżywając przygody czasami bardziej, czasami mniej dramatyczne ale zawsze niezwykłe. Piraci, czarownica, Indianin, makówkowy król czy deszczowe panki to tylko niektóre z postaci, które spotykają na swojej drodze a jest jeszcze słoń, lew, lampart i oczywiście czarodziejski kot Tymonek zamieniający się w tygrysa.  Kto by przypuszczał, że takich gości można spotkać w na pozór zwyczajnym domu, który z jednej strony jest źródłem przygód a z drugiej, spokojną przystanią zapewniającą powrót do rzeczywistości.

Książka, jak wspomniałem, ukazała się blisko pięćdziesiąt lat temu więc i dzieci muszą stają w obliczu zdarzeń, które wymagają on nich wykazaniem się nieco "staroświeckimi" cechami; odwagą, współczuciem czy altruizmem. A do tego klasyczne ilustracje Mistrza Szancera idealnie wpasowujące się w atmosferę razem tworząc jedną z najlepszych książek dla dzieci.