"Przygody Tomka na Czarnym Lądzie", Alfred Szklarski

To jedna z klasycznych książek dla chłopców, nie wiem jak dzisiaj, ale za "moich czasów" książki Szklarskiego wraz z "Panami Samochodzikami" i powieściami Niziurskiego stanowiły kanon literatury, którego nie wypadało nie znać.

Dla mnie więc lektura "Przygód Tomka na Czarnym Lądzie" (od lat 80-tych ukazujących się jako "Tomek na Czarnym Lądzie") był to powrót po latach, i tak jak w przypadku książek Niziurskiego i Nienackiego spotkanie zakończyłem z tak zwanymi mieszanymi uczuciami. Fabuła jak przystało na książkę może nie tyle dla dzieci i ile "młodszej młodzieży" nie jest zbyt skomplikowana. Tomek Wilmowski wraz ojcem, i jego przyjaciółmi; Smugą i bosmanem Nowickim mają zdobyć dla ogrodu zoologicznego w Nowym Jorku okapi i goryle i w tym celu udają się na tereny Niezależnego Państwa Kongo (choć nazwa ta w powieści nie pada) w okolice Ituri.

Gdzieś znalazłem informację, że A. Szklarski inspirował się "W głąb lasów Aruwimi" J. Czekanowskiego. Moim zdaniem to raczej wykluczone choćby ze względu na fakt, że obie książki ukazały się w 1958 r. ale rzeczywiście w "Przygodach Tomka na Czarnym Lądzie" pojawiają się miejscowości znane z Dziennika J. Czekanowskiego, jak chociażby Katwe czy Beni. Trzymając się książkowych realiów Tomek był tam trochę wcześniej niż Profesor bo przybył najprawdopodobniej w lipcu 1903 r. a nad jeziorem Wiktorii w drodze powrotnej na wschodnie wybrzeże był w styczniu 1904 r.

Książka jest wybitnie książką przygodową z encyklopedycznymi opisami natury przyrodniczej i geograficznej. W tych ostatnich można znaleźć nawiązanie do osób znanych i z tego bloga - a mianowicie Ignacego Żagiela (sic!) i co prawda w przypisach ale jednak Antoniego Jakubskiego.

Dzisiaj książka powinna uchodzić za niepoprawną politycznie - tu pole do popisu dla "interpretacji postkolonialnej" bo jak twierdził bosman Nowicki "z mieszańcami zawsze trzeba ostro, inaczej to się im zaraz wydaje, że są nie wiadomo kim" a Smuga zaprowadza "porządek" wśród tragarzy na modłę H. M. Stanleya (którego jak wynika z powieści był towarzyszem w jednej z wypraw) - pieścią i rewolwerem. Czytałem wydanie z 1970 r. (V), które już było uzupełnione o posłowie antykolonialne i takież przypisy swoją drogą ciekawe byłoby porównać je pierwszym wydaniem z 1958 r. kiedy zmiany polityczne w Afryce ciągle były kwestią przyszłości.

Co prawda w książce na próżno szukać opisów dzieł sztuki afrykańskiej ale za to spotkać można opisy fetysza "ludzi-lampartów" - "położył zawiniątko na ziemi, poczym szybko rozsupłał duży węzeł. Rozwinął skórę. (...) ujrzeli sporą woskową kulę. W jednym miejscu wyschnięty wosk był pęknięty. Tomek wcisnął palec w szczelinę, rozszerzył ją, a wtedy ujrzał kłąb wysuszonych roślin, zwierzęcych włosów oraz kły i pazury. (...) kły oraz pazury należały do lamparta." Istnienie "ludzi-lapmartów" nie było wymysłem Alfreda Szklarskiego. Na terenach wschodniego Kongo do lat 40-tych ubiegłego wieku istniało bowiem tajne stowarzyszenie Anyota - stowarzyszenie "ludzi-lampartów". Powstało na przełomie lat 80/90-tych XIX w. w reakcji na obecność Belgów i ich zapędy "cywilizacyjne". Ciekawa jest relacja z lat 60-tych opublikowana przez Turnbulla - "W dawnych czasach istniało Anyota i inne podobne związki, które zabijały. Ale zabijały najwyżej jednego lub dwu, aż ludzie zrozumieli, że postępują wbrew nakazom przodków." Zostało ono zlikwidowane radykalnymi środkami - Belgowie wymordowali jego członków. Ich identyfikacja była stosunkowo prosta bowiem mieli charakterystyczne blizny na brzuchu powstałe w czasie inicjacji. Przetrwali tylko nieliczni. "Zapytano mnie, ile mam lat, na co odpowiedziłem, że w tym roku zostałem mężczyzną. Zapytali mnie, czy kiedykolwiek kogoś zabiłem, a ja odpowiedziałem, że nie. Zapytali mnie, czy jadłem ludzkie mięso, a ja im nie powiedziałem prawdy, bo prawda była nie dla nich ... powiedziałem, że nie. Wtedy oni powiedzieli, że ponieważ jestem taki młody i jeszcze nie jadłem ludzkiego mięsa, nie powieszą mnie, ale muszę pójść do szkoły misyjnej i zostać chrześcijanienem." (...) "(...) wiedziałem, że członkowie Anyota, gdy jedli ludzkie mięso, postępowali bardzo słusznie. To mięso jest nawet smaczne."

"Śmierć przychodzi do nas dziwnymi drogami, Nawiedza młodych i starych, dobrych i złych, mężczyzn i kobiety. Nie namyśla się z wyborem. Tak samo zabija lampart - szybko i cicho, potem znika niewidzialny, jak przyszedł. Wcielając się w lamparta także stajemy się panami śmierci i wtedy możemy rozmawiać z przodkami. Wtedy oni rozmawiają z nami i mówią nam, co należy zrobić, aby naprawić sprawy naszego ludu. Dają nam władzę i rozum lamparta, jego szybkość, milczenie i siłę, jego głód mięsa. Czekamy tak jak lampart i zabijamy tak jak lampart. Nie wiemy kogo zabijamy, bo patrzymy tylko oczyma lamparta (...). Zabiwszy, zjadamy część ciała, znów tak jak lampart, a resztę zostawiamy, aby ludzie znaleźli ciało i wiedzieli, że przodkowie gniewają się,  rozkazali związkowi Anyota zabić. Zabijamy pazurami, przekłuwając nimi szyję, a mięso szarpiemy zębami."

Co prawda relacja ta idealizuje członków Anyota, nic zresztą w tym dziwnego skoro pochodzi od jej członka, który został z niego "wyrwany" przez Belgów i przeciwstawia ich Kitawala, religijnemu ruchowi, który powstał w latach 20-tych XX w. składającemu się z mieszaniny elementów chrześcijańskich i rodzimych wierzeń, też niestroniącemu od, oględnie rzecz ujmując, przemocy, a który przetrwał do dzisiaj aczkolwiek już w ukryciu, nie mniej jednak potwierdza, że książka Szklarskiego to nie są tylko czcze wymysły. 

Do realistycznych opisów można zaliczyć także ten, w którym nad jeziorem Wiktorii przy słupach stojących na środku wsi "leżały fetysze w postaci ulepionych z gliny lalek, przedstawiających kobietę i mężczyznę, a także skóry zwierzęce, pazury, wypchane ptaki oraz gliniane naczynia i rogi bydlęce napełnione jakimiś płynami". Także przy chacie, w której umiszczono matkę z nowourodzonym dzieckiem "przy wejściu poustawiano fetysze, aby odpędzały złe demony". Ale to jakie to były fetysze i w wiosce, którego z plemion, pozostanie już tajemnicą Alfreda Szklarskiego i ... Tomka.