Młodość Stefana Żeromskiego, Jerzy Kądziela

Wydawać by się mogło, że ciekawie napisane biografie to odkrycie obecnych czasów ale nic bardziej mylnego. Oczywiście, dużo zależy od głównego bohatera - trudno zapewne byłoby napisać budzącą emocje biografię Bolesława Prusa, choć Marii Konopnickiej, to już i owszem. Okazuje się, że życie postaci z panteonu "narodowej nudy" bywa dalekie od bogoojczyźnianych tonacji z jaką się zwykle kojarzy - powiedzmy sobie szczerze - nie bez przyczyny. Pracowały nad tym skutecznie pokolenia historyków literatury, dla których nie do pomyślenia było by wizerunki uznanych autorytetów mogła oszpecić jakaś skaza. Trzeba oddać sprawiedliwość Jerzemu Kądzieli, że zerwał z tą praktyką a opasłe tomiszcze, którego jest autorem generalnie czyta się, może nie z zapartym tchem, ale całkiem mu blisko to wywołania takiego wrażenia.  

Ale też i materiał wyjściowy temu sprzyja - trudne dzieciństwo Żeromskiego, nieuporządkowane życie osobiste, mówiąc bardzo oględnie czy polskie piekiełko w Rapperswilu. Wątki te, obojętnie, razem czy osobno, dla biografa to istne samograje. Oczywiście, w takiej ponad 1000 stronicowej "kolubrynie" nie obyło się bez dłużyzn, choćby w postacie przytaczania niekiedy ponad miarę fragmentów dzienników, które i tak są puentowane ale należy wybaczyć to Autorowi, bo to w końcu dzięki niemu można się dowiedzieć, czemu, jak wieść gminna niesie, kieleckie pensjonarki przez lata zaczytywały się z wypiekami na twarzach zapiskami Żeromskiego, choć znacznie poważniejszą jego zasługą jest rewizja szkolnej wiedzy na temat pisarza. 

Podsumowanie lektury „Syzyfowych prac” sprowadzane jest często do obrazu dzieciństwa Żeromskiego i oporu młodzieży szkolnej wobec rusyfikacji a przecież w gruncie rzeczy jest to powieść o dojrzewaniu, której akcja rozgrywa się w okresie rusyfikacji w której występują tylko elementy autobiograficzne. Owszem, są w niej epizody, których pisarz sam doświadczył ale są też i takie, których świadkiem był już po skończeniu kieleckiego gimnazjum, albo które stanowią literackie doświadczenie innych osób albo w ogóle są wytworem jego wyobraźni (a w każdym razie nie ma dowodów na to by było inaczej). Czytelnik może się więc zdziwić gdy dowiaduje się, że z rusyfikacją w latach szkolnych pisarza wcale nie było tak źle a rusyfikacyjne "ekscesy" znał raczej z drugiej ręki. 

Jerzy Kądziela odsłania też smutną prawdę o sytuacji rodzinnej młodego Żeromskiego. Ojciec, który nie radził sobie z prozą życia dzierżawcy, dom rodzinny w rozsypce po śmierci matki a po śmierci ojca w zasadzie nieistniejący. Atrofia więzi z siostrami, z których starsza było skonfliktowana z macochą (nawet jeśli tylko we własnym przekonaniu) a druga cierpiała najbardziej prozaiczną biedę a które wyszły za mąż za Rosjan, co w kontekście postawy postaci uczniów w "Syzyfowych pracach" jest swoistym smaczkiem.

Do tego dochodzi borykanie się z niedostatkiem (by nie powiedzieć z nędzą), brak stabilnego zaplecza finansowego, zależność od dobrego serca i humoru krewnych i znajomych, to wszystko każe spojrzeć na pisarza z podziwem za wolę walki i chęć tworzenia. 

Wreszcie wątki najbardziej pikantne, dalekie od platonicznego uczucia Biruty i Marcina, relacje z kobietami. Co tu dużo mówić w sprawach damsko-męskich postawa kandydata do literackiego Nobla zupełnie nie licuje ze stereotypem nudziarza z panteonu kultury narodowej. Jeśli książkę czytali potomkowie "ofiar" Żeromskiego, zapewne targały nimi "mieszane uczucia" gdy dowiadywali się, że owszem, ich antenatka przeszła do historii literatury ale jednocześnie nie była Penelopą. Nie da się też ukryć, że niedyskrecje pisarza nie wystawiają mu (oględnie rzecz ujmując) najlepszego świadectwa gdy bezlitośnie podsumowuje kochanki wobec, których uczucia wygasły.

Wreszcie sprawa jego pracy w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Przeczytałem niedawno, iż kończy ono swoją działalność w dotychczasowej siedzibie, cóż po lekturze "Młodości Stefana Żeromskiego" i doświadczeń pisarza można tylko ze zdziwieniem skonstatować, że to i tak cud, że przetrwało ono tak długo. Historia pracy Żeromskiego w Rapperswilu to obraz polskiego piekiełka, rozgrywek personalnych, urażonych ambicji, zawiści i głupoty z którymi muszą mierzyć się poczucie odpowiedzialności, pracowitość, zaangażowanie i kompetencja. Łatwo odgadnąć co zwyciężyło. Niestety. Kończyłem "cegłę" Jerzego Kądzieli z pewnym żalem. Przecież tyle jest jeszcze do opowiedzenia, jeszcze tyle "smaczków", jego relacje z żoną i kochanką, sprawa nagrody Nobla... Dzisiaj to woda na młyn biografów o plotkarskim zasięgu, aż dziwne, że żaden z nich nie pochylił się nad życiorysem pisarza. Trudno, wygląda na to, że trzeba jeszcze trochę poczekać...

Zwycięstwo, Joseph Conrad

Był czas, że pisarstwo Conrada uwierało niektórych jak kamień w bucie, choć to przecież tylko książki, zadrukowany papier, nic więcej. Dzisiaj, w czasach intelektualnej bylejakości i szalbierstwa, także dalekie jest od święcenia czytelniczych triumfów naznaczone przez "gimbazę" piętnem nudy i nieżyciowości. Tak, trzeba przyznać Conrad jest "trudny" w odbiorze ale nie w sensie warsztatu pisarskiego (chociaż - przyznaję - nie może się równać z gwiazdorami współczesnej polskiej sceny literackiej w rodzaju Bianki Lipińskiej, Katarzyny Bondy czy Szczepana Twardocha, czy kogo tam jeszcze, kto akurat jest modzie) ale to dzięki temu jego książki istnieją w świadomości czytelniczej znacznie dłużej niż kampania reklamowa promująca nowe produkty literaturopodobne zajmujące pierwsze miejsca na listach bestsellerów.

Proza Conrada brzmi jak wyrzut sumienia, a babrać się w nim to takie niemiłe zajęcie (chyba że jest to sumienie bliźniego), mając świadomość, że nie jest ono zbyt czyste. Conradowska postawa z jej poczuciem obowiązku, docenieniem wartości pracy, wiernością zasadom i samemu sobie, traktująca je jako niepodlegające dyskusji pobrzmiewa jak wyrzut i to wyrzut trudny do odparcia a to nigdy nie jest zbyt przyjemne. Żeby chociaż jego bohaterowie wygrywali. A tu nie dość, że irytują swoją nieżyciową postawą, to jeszcze przegrywają unieszczęśliwiając w dodatku kobiety, z którymi mogli by i powinni - ku zadowoleniu czytelników - żyć długo i szczęśliwie.

Nie inaczej jest w "Zwycięstwie". Jakie zwycięstwo?! To szydera bo cóż to za zwycięstwo, skoro ci po których stronie jest sympatia czytelników ponoszę klęskę i to klęskę w wymiarze ostatecznym. Czyż raczej nie należałaby się im nagroda za poświęcenie, uczciwość i szlachetność? Owszem, zło zostaje ukarane ale marna to pociecha dla ofiar. A może Conradowi chodziło o poczucie zwycięstwa tej ciężko doświadczonej przez życie Leny? Tak, tak, to musi być to. Wreszcie i ona mogła zrobić coś dla swojego wybawiciela. Z osoby, która bierze stała się tą, która daje (nie licząc oczywiście rozpraszania nocnej samotności Heysta) ale jakże go nie znała opierając swoją strategię na kłamstwie, którego tak nie znosił.

Och, jakże się nie znali, mieszkali razem a jakże się różnili. Już sam fakt, że mogła wcześniej uwierzyć w kłamstwa na jego temat wystarczająco nim wstrząsnął. A teraz jeszcze i to, sama posługuje się kłamstwem, okłamując także jego. Co za cios. Jego stoickie podejście do świata oparte na intelektualnej podbudowie, która w życiu niespecjalnie się sprawdzała przegrywa w konfrontacji z jej poddaniem się kobiecym odruchom serca (swoją drogą, cóż to za przeżytek, panie od gender pewnie utopiłyby Lenę w łyżce wody). Marna to pociecha, że tak czy inaczej, na dłuższą metę to nie miało szans. Żyć na kocią łapę - jemu to nie przeszkadzało, wiadomo. On był wyższy ponad to. Ale ona? Było tylko kwestią czasu, kiedy otrząśnie się z doświadczeń przeszłości i dojdzie do siebie. Upływ czasu zrobiłby swoje, nieszczęścia wyblakłyby i zatarłyby się w pamięci a niezrozumienie nimi pomiędzy narastałoby i stałoby się dla niego coraz bardziej irytujące. Ona chciałaby z czasem powrócić do życia ale już w innej roli a status konkubiny raczej nie budowałby jej pozycji towarzyskiej. Jemu życie w samotności w cieniu rzuconym przez idee zaszczepione przez ojca dalej w pełni by odpowiadało. Zwycięstwo..., eh!

A jednak coś w tym jest... Pewnie, że główny bohater może drażnić, jego splendid isolation jest nie do utrzymania, wieża z kości słoniowej nie oparła się szturmowi barbarzyńców. Zresztą powiedzmy sobie szczerze, z góry była skazana na zdobycie przy tak nieporadnym obrońcy. Owszem, każdy ma prawo do życia wg zasad, które uznaje za słuszne, tak długo dopóki nie naruszają one praw innych ludzi ale Heyst powinien był wiedzieć, że żaden człowiek nie jest samotną wyspą. Od czasów Johna Donne'a nie było to już żadną tajemnicą. Jeśli wyszedł z kokonu, który sobie uwił, wmieszał się w sprawy ludzi, wobec których trzymał się na dystans, to powinien się liczyć z tym, że będą działać wg swoich zasad. To już nie jest świat klerka, a świat żądzy, chciwości, kłamstwa i nikczemności. Nie miał w nim żadnych szans. To jakby samemu siadając do gry w pokera z szulerami grającymi znaczonymi kartami samemu przestrzegać zasad i oczekiwać, że gra będzie uczciwa. Cóż za straszliwa pomyłka, by nie powiedzieć głupota. Ale cóż, oceniamy przecież innych wg siebie i Heyst nie był tu wyjątkiem.

Żeby chociaż został moralnym zwycięzcą ale nawet i to nie było mu dane, bo przecież w tej tragedii był tylko miotającym się popychadłem a o jej finale rozstrzygnęli inni. Czy było warto? Może w walce ze złem nie powinny obowiązywać żadne zasady? Ale przecież bohaterowie Conrada nie byliby sobą – przecież ich wielkość polega na niezłomności. Tylko dlaczego przegrywają? Czy bycie przyzwoitym to naprawdę w otaczającym świecie takie ryzyko? 

James Fenimore Cooper, Ostatni Mohikanin. Opowieść z roku 1757

Cooper we wstępie do "Ostatniego Mohikanina" uprzedza (nie wiem dlaczego tylko panie), że to nie romans. Co więcej, "rzetelność a przynajmniej szczerość każe mu (...) radzić młodym damom, których życie zamyka się w czterech ścianach ich wygodnych salonów, wrażliwym kawalerom w podeszłym wieku i wreszcie duchownym, którzy zechcą czytać tę książkę, by poniechali tego zamiaru. Młode damy opowieść ta zgorszy, kawalerom spędzi sen z powiek, a wielebni księża mogą z pożytkiem zająć się czym innym." Niestety, "Ostatni Mohikanin" ani nie gorszy, ani nie spędza snu z powiek, powiedziałby, że wręcz przeciwnie, raczej go przywołuje, nie wykluczone też że z innych lektur miałoby się większy pożytek. 

Cooper chyba czuł pismo nosem bo wolał uprzedzająco wypuścić zatrutą strzałę w stronę samodzielnie myślących czytelników "nieraz bowiem przekonał się, że wystarczy oddać dzieło pod bezwzględny sąd ogółu, a wszyscy i każdy z osobna, nawet najwięksi ignoranci, w jakiś intuicyjny najwidoczniej sposób wiedzą więcej od samego autora. Trudno jednak zaprzeczyć, że żadnemu twórcy nie wyjdzie na dobre, gdy czytelnik (...) swobodnie puści wodze swojej fantazji."

Dlaczego? Cóż, jeśli przyjąć, że motto, którym Cooper opatrzył swoją powieść zaczerpnięte z "Kupca weneckiego" Szekspira - "Niech cię nie zraża kolor mojej skóry, ciemnej odziewy palącego słońca" ma być w założeniu myślą przewodnią "Ostatniego Mohikanina", to z pewnym zakłopotaniem, po lekturze książki, muszę przyznać, że albo Cooper stawiał motto w opozycji do treści książki albo też nie bardzo wiedział co pisze, bowiem w powieści aż roi się od rasistów, poczynając od Sokolego Oka, który po wielokroć zapewnia, że jest białym czystej rasy, bez żadnych domieszek, poprzez Dawida, który przyznaje (choć nie głośno), że kolor skóry ma dla niego znaczenie a kończąc na Indianach, którzy z aprobatą wysłuchują rasistowskiej przemowy Maguy, który tylko w Indianach widzi ludzi ulepionych przez Wielkiego Ducha na swój wzór. No, może rasistą nie był ojciec Kory i Alicji bo przecież ożenił się z kolorową, chociaż nie wiadomo, czy nie zostałby nim, gdyby zdawał sobie sprawę z uczuć Unkasa do swojej córki.

A przecież to nie wszystko, aż strach pomyśleć co by się działo, gdyby swoje trzy grosze wtrącili jeszcze poszukiwacze tropów queerowych i wzięli na warsztat relację Długiej Strzelby i Unkasa. A teraz już tak bardziej na serio. Nie się ukryć, że lata popularności powieść ma już za sobą (liczne ekranizacje nie powinny nikogo zmylić) niestety zasłużenie. Dzisiaj to tylko naiwna ramotka, której - w moim przypadku - nie pomógł nawet sentyment, za sprawą którego po nią sięgnąłem (nie pomogło nawet kultowe wydanie z 1955 r. z ilustracjami Mieczysława Majewskiego). O ile język i styl bronił się jeszcze w odbiorze dziecka za czasów "środkowej komuny", która w gruncie rzeczy była bardzo konserwatywna, jeśli chodzi o literackie gusta i w zasadzie tkwiła w XIX wiecznej konwencji powieściowej, to zmieniające się czasy i oczekiwania czytelnicze sprawiły, że "Ostatni Mohikanin" obecnie po prostu nudzi (choć nie wiem, na ile jest to zasługa samego Coopera, a na ile wpływ na to ma przekład Tadeusza Everta z górą już sześćdziesięcioletni).

Naiwność postaw bohaterów (by nie być gołosłownym - jaki zwycięzca pyta brankę czy chce zostać jego żoną albo kto pozostawia żywego śmiertelnego wroga uciekające z jego siedziby wojownika i mogąc go bez trudu zabić?) aż bije po oczach. Postacie wyglądają na marionetki, tak są pozbawione głębi psychologicznej - może jedynie Sokole Oko jest w miarę ciekawy poprzez sprzeczności widoczne w jego postawie. Reszta razi swoją nieprawdopodobnością. Do tego dochodzi moralizatorski ton ze stałą obecnością Opatrzności w różnych postaciach, przekonaniem o predestynacji czy woli Wszechmogącego stojącej za mordem na kobietach i dzieciach. Mam przekonanie, że w dzisiejszych czasach słabo się to broni. Aż strach pomyśleć, jak się sprawy mają z pozostałymi częściami "Pięcioksiągu przygód Sokolego Oka" skoro "Ostatni Mohikanin" uchodzi za najlepszą z nich. Zobaczymy... 

Czerwony monter. Mieczysław Berman: grafik, który zaprojektował polski komunizm, Piotr Rypson

Czym dla Niemiec jest sztuka okresu III Rzeszy, tym dla nas sztuka okresu socrealizmu. Już od dłuższego czasu nurtowało mnie pytanie, co skłoniło naprawdę niezłych twórców do zaprzęgnięcia się w służbę Partii bo traktuję słynną diagnozę Herberta zawartą w "Hańbie domowej" jednak za zbyt uproszczoną. Jak wiadomo w literaturze było to proste - "przychodzi okres 1956 roku, i (...) kolumny marszowe literatów zmieniają kierunek natarcia z podniesionym czołem, ze sztandarami" a co się stało z luminarzami socrealizmu w plastyce: z Mieczysławem Bermanem, Lucjanem Jagodzińskim czy Włodzimierzem Zakrzewskim, którzy nie załapali się do "kolumn marszowych" swoich kolegów po fachu (na pewno nie dwaj ostatni)? Szansę znalezienia odpowiedzi na to pytanie upatrywałem, przynajmniej w odniesieniu Bermana w książce Piota Rypsona łapiąc się na lep redakcyjnego zapewnienia, że "Autor stara się przedstawić możliwie złożony obraz życia i twórczości Bermana (...)". Przyszło mi jednak przekonać się, który to już zresztą raz, że niewiele miało ono wspólnego z zawartością "Czerwonego montera".

Jeśli ktoś, podobnie jak ja, naiwnie sądził, że książka Piotra Rypsona poświęcona jest życiu jej bohatera, to szybko zostanie wyprowadzony z błędu i przekona się, że to w gruncie rzeczy przegląd twórczości Mieczysława Bermana a faktami biograficznymi Autor operuje bardzo oszczędnie, oszczędnie do tego stopnia, że nie dowiemy się z "Czerwonego montera" kiedy i gdzie zmarł Berman. Dla Piotra Rypsona nie miało on też rodziny (poza rodzicami i rodzeństwem), przyjaciół i bliższych znajomych. Na próżno szukać tu jego portretu, czegoś co przybliżyłoby nas do prawdy o nim poza tą, która wyłania się z jego ideologicznego i politycznego wyboru. Nie wiem, czy 10 stron z ponad 300 stronicowej książki to nie aż nadto na pomieszczenie danych biograficznych dotyczących Bermana. Nawet stenogram jego samokrytyki z 1951 r., który jest niewątpliwym smaczkiem na tle faktograficznej pustyni dotyczącej życia Bermana pozostał nie wyzyskany. Naprawdę szkoda, że Autor nie zadał sobie trudu i nawet nie zbadał, poza ogólnikową uwagą, jakie były jej reperkusje i jak to się stało, że po 1956 r. dalej funkcjonował, jak gdyby nigdy nic. Chociaż biorąc pod uwagę, że biografię swego bohatera traktuje po macoszemu, w gruncie rzeczy nie powinno to specjalnie dziwić. 

Książka Piotra Rypsona okazała się "jednie" (albo "aż" w zależności od tego, czego, kto szukał) przeglądem twórczości Bermana, trzeba przyznać że imponującym ilościowo (ok. 450 prac - m. in. okładki książek i czasopism, plakatów, układów typograficznych stron) ale dosyć monotonnym. Trudno zresztą by było inaczej skoro twórczość Bermana generalnie robiona była na jedno kopyto. Nic w tym zresztą dziwnego, bo miała być adresowana do możliwie najszerszego kręgu odbiorców zarówno jeśli chodzi o twórczość par excellance komercyjną jak i propagandową. Jeśli więc raz wypracowany wzorzec się sprawdził, to po co go zmieniać?

W tym zalewie przeciętnych prac, owszem znajdują się i ciekawe ale nie ma się co czarować, twórczość Bermana zauważalna na naszym podwórku, w skali europejskiej nie była niczym nadzwyczajnym i trudno by była skoro podążała ścieżkami przetartymi już przez innych. Wiadomo, nie byliśmy i nie jesteśmy ośrodkiem, który promieniowałby nowymi osiągnięciami w sztuce, pod tym względem jesteśmy "trzecią liga Europy" stąd też pomysły zaczerpnięte z zewnątrz, wówczas gdy w Polsce stanowiły dla coś nowego i ożywczego, dla innych były tylko wariantem tego co już widzieli u siebie.

Twórczość Bermana dzisiaj w większości jest już martwa, stanowi świadectwo epoki, część może budzić uśmiech politowania zbliżając się niebezpiecznie do konwencji monidła jak chociażby krakowiak z plakatu "Ślubujemy", tylko nieliczne przetrwały próbę czasu i nadal wydają się interesujące choć raczej nie inspirujące. Ale taka jest cena masowej produkcji, masowej zarówno jeśli chodzi o adresata i masowej jeśli chodzi o autorską twórczość.

Czytelnik miałby o niej takie samo pojęcie, gdyby zaserwowany mu zalew prac "czerwonego montera" przebrać o przynajmniej o połowę, ograniczając się do tych najbardziej reprezentatywnych dla poszczególnych okresów jego życia bo w gruncie rzeczy, gdy ogląda się projektowane przez niego okładki książek to pomijając tytuły, pod względem stylistycznym można by pomylić te wydawane po wojnie, z tymi przedwojennymi. W zamian za to rezygnując z kolejnego kuriozum, nagminnie stosowanemu w książce a mianowicie nieudolnemu "obcinaniu" prac (do tego stopnia, że w przypadku okładek obcięte są nazwiska autorów), które nie wiadomo czemu ma służyć. Cóż, dobrze że "Czerwony monter" w ogóle się ukazała, ale nie ukrywam swojego rozczarowania, dla mnie to książka zmarnowanej okazji adresowana zdecydowanie do tych, którzy lubią oglądać obrazki.

Tristan 1946, Maria Kuncewiczowa

Po prawie trzydziestu latach powróciłem do lektury "Tristana 1946" bo z pierwszego z nim spotkania niewiele pamiętałem. Wstyd się przyznać ale moja znajomość twórczości Marii Kuncewiczowej nie wyszła poza tą książkę, co teraz oceniam jako poważne niedopatrzenie z mojej strony biorąc pod uwagę, że „Tristan 1946” nie uchodzi za jej najlepszą powieść. Mówiąc szczerze, gdyby się okazało, że taką jest oznaczałoby to, że Kuncewiczowa byłaby pisarką ledwie średnich lotów, oczywiście na tle powojennej literatury polskiej a nie współczesnych produktów literaturopodobnych.

Nie to, żeby to była zła albo słaba książka, nic z tych rzeczy. Ale pomiędzy dobrym a bardzo dobrym jest jednak wielka różnica. Ale do rzeczy. "Tristan 1946" jest historią o poranionych psychicznie ludziach, irytujących czytelnika swoimi wyborami i zachowaniami ale przez to też i interesującymi i wobec, których nie da się przejść obojętnie. Nie bez znaczenia jest też zastosowany przez Kuncewiczową manewr zmieniającego się narratora, dzięki czemu poznaje się postacie z różnej perspektywy, co sprawia, że wydając się one psychologicznie pełniejsze. Z kolei mankamentem książki jest niedocenienie inteligencji czytelnika poprzez łopatologiczne wykładanie analogii pomiędzy jej bohaterami a legendą o Tristanie i Izoldzie. Nie jest przecież pierwsza powieść odwołująca się do pierwowzoru z kanonu inteligenta by przypomnieć choćby "Nową Heloizę" będącą oświeceniowym wariantem historii Heloizy i Abelarda. Snucie przez Kuncewiczową, co i rusz tej analogii szybko zaczyna drażnić, a przecież tym, którzy historii wielkiej miłości nie znają i tak to nic nie mówi, a tym, którzy ją znają jest to kompletnie niepotrzebne. 

Dzisiaj "Tristan 1946" to nie nic takiego, ale gdy książka się ukazała, to wyobrażam sobie, że musiała zrobić trochę zamętu. Emigracyjna autorka wydaje książkę w kraju. Dzisiaj to nic takiego ale ponad 40 lat temu to jednak to nie było bez znaczenia. Opowieść o polskich emigrantach w Wielkiej Brytanii z jej odmienną obyczajowością i swobodą Zachodu to dla czytelników musiała być jakaś abstrakcja. Tu siermiężna rzeczywistość, w której ludzie nie mają co do garnka włożyć a tu kolega "dostarcza" chłopaka na randkę z mężatką prywatnym samolotem. Miotający się bohaterowie, lekceważący zupełnie problemy dnia codziennego i sądzący, że w ten sposób ocalą swoją niezależność, tak jak ją pojmują. 

Ta nieżyciowość u dorosłych w końcu ludzi z jednej strony drażni swoją naiwnością by nie powiedzieć infantylnością, z drugiej jednak budzi zrozumienie, co nie oznacza jeszcze akceptacji zachowań. Relacja tytułowego bohatera i jego kochanki przypomina reakcje obnażonego nerwu na kolejne impulsy, za najlżejszym dotknięciem delikwenci skaczą pod sufit. To nie są reakcje normalnych ludzi, no może nie w normalnej sytuacji ale przecież też i nie niezwykłej - wszak małżeńskie zdrady istnieją tak długo jak istnieją małżeństwa. Matka odczuwająca samotność, okaleczony psychicznie przez wojnę syn, niedojrzała emocjonalnie młoda kobieta szukająca w miłości ucieczki z toksycznego domu. Te psychologiczne dziwadła ewidentnie kwalifikujące się do odbycia sesji na kozetce z ich irracjonalnymi decyzjami podporządkowanymi miłości mogą irytować trzeźwo myślącego czytelnika. Bohaterowie Kuncewiczowej, są wszak dorosłymi ludźmi a zachowują się jak nastolatkowie przeżywający burzę hormonalną a ich doświadczenia, które ich ukształtowały nie są znowu aż tak wyjątkowe. 

Na tle dzisiejszych mainstreamowych trendów "Tristan 1946" jest policzkiem w twarz wymierzonym feministycznemu praniu mózgów i nie zmienią tego nawet homoseksualne postacie (co prawda drugo- i trzeciorzędne). Nie do przełknięcia jest męska dominacja bo w książce życie kobiet toczy się nie autonomicznie lecz w relacji do mężczyzn - męża, kochanka, syna. To oni wyznaczają kierunki a kobiety z mniejszym lub większym powodzeniem nimi podążają. Apogeum takiego podporządkowania widać w postaci kochanki głównego bohatera skarżącej się na podejmowane przez niego wybory dotyczącej jej życia, tak jakby ona sama pozbawiona była woli i możliwości samodzielnego podejmowania decyzji. Dla mnie to średnio przekonujące, ale że to "Cudzoziemka" uchodzi za najlepszą powieść Kuncewiczowej więc traktuję to spotkanie tylko jako rozgrzewkę przed właściwą lekturą. 

Srebrne orły, Teodor Parnicki

"Srebrne orły" należą do mojej pierwszej dziesiątki najlepszych polskich powieści historycznych, których akcja rozgrywa się w średniowieczu i są chyba ostatnią powieścią Teodora Parnickiego przyswajalną bez większego intelektualnego wysiłku. Aleksander Wat twierdził, że "zrobiłaby dużą karierę, gdyby nie była napisana po polsku" i coś w tym jest, bo mocno odbiega od tego, do czego przyzwyczaili nas swoimi prostymi, jak konstrukcja cepa, w przekazie powieściami Kraszewski i Sienkiewicz. 

Ciekawa jest też historia wydania powieści. Po raz pierwszy ukazała się w Jerozolimie w wydawnictwie "W drodze" w 1944 r., a w kraju w 1949 r. i było to coś w rodzaju kuszenia Parnickiego do powrotu do Polski jednak ponieważ zdecydował się pozostać na emigracji, objęty został zakazem publikacji. Dopiero w czasie odwilży wydano "Srebrne orły" ponownie oraz "Aecjusza, ostatniego Rzymianina" choć honorarium za nie chciano przelać do Meksyku. Parnicki wrócił do kraju dopiero w 1968 r. i miał w latach 70-tych swój złoty okres popularności. Dzisiaj niewiele już z niej pozostało, bo absolutnie jego pisarstwo nie jest skierowane do masowego odbiorcy i w związku z tym nie ma szans na status bestsellera.

Parnicki ma bardzo przemyślaną podstawę historiozoficzą, która przewija się w powieści i to na tyle silnie, że nie mniej niż losy bohaterów intryguje czytelnika. Stosunki polsko-niemieckie, wówczas gdy książka się ukazała po raz pierwszy, a i przez następne kilkadziesiąt lat, to był bardzo gorący temat, traktowany w literaturze "na jedno kopyto", a tu otrzymujemy coś, co do czego zupełnie nie jesteśmy przyzwyczajeni, zarówno jeśli chodzi o treść, jak i o formę. Odpowiedź na jedno pytanie rodzi kolejne, na które odpowiedź budzi następną wątpliwość. Już nie chodzi o samo zainteresowanie losami bohaterów i sprowadzenie powieści do rangi przygodówki osadzonej w historycznym anturażu, z czym zresztą Parnicki po mistrzowsku sobie poradził. Buduje opowieść na podstawie szczątkowych informacji. W dodatku tak przekonująco, że ma się wrażenie, że oparta jest on na materiałach wyczerpujących, którym pisarz nadaje tylko zbeletryzowaną formę. Nic podobnego - inspiracją jest rzucone gdzieś imię albo kilka zdań w przekazie sprzed dziesięciu wieków, o czym dociekliwy czytelnik może się przekonać, gdy sam usiłuje zweryfikować historię opowiedzianą przez Parnickiego.

Mamy do czynienia w "Srebrnych orłach" ze sporem pomiędzy wizją władcy z blichtrem tytułu, poczuciem wielkości wynikającego z uczestnictwa w przynależności do chwalebnego dziedzictwa przeciwko pozostaniu w kręgu własnych spraw bez szerszego kontekstu. Myślenie globalne versus prowincjonalizm. Wybór wydaje się oczywisty ale to tylko tak na pierwszy rzut oka. Z czasem pojawia się wątpliwość czy symbol globalnego statusu, tytułowe srebrne orły, to oznaka kolejności w cudzym orszaku i dowód nie własnego znaczenia, lecz prestiżu tego, w którego orszaku zajmuje się miejsce. Im wspanialsza reprezentacja mająca podkreślić wielkość patrycjusza cesarstwa, tym większa chwała samego imperatora, który potrafi shołdować tak potężnego lennika. I czemu zresztą miałoby to służyć, wskrzeszeniu tego co już dawno przeminęło? - przeszłości nie da się przecież przywrócić. Zresztą koncepcja świata zachodniego widziana przez Ottona III, choć pociągająca, nie jest niczym innym jak mirażem, wizją jaką ma miotany uczuciami młodzieniec będący marionetką w rękach innych. To żałosny i żenujący widok, gdy ktoś kto pretenduje do miana władcy świata, choć nie przekroczył wieku, w którym w dzisiejszych czasach nie mógłby uzyskać prawa jazdy niektórych kategorii, jest manipulowany przez innych i jest niewolnikiem własnych namiętności. Ustawienie się w jego szeregu, nawet blisko niego, jakby nie wydawało się, przynajmniej nominalnie, zaszczytne, byłoby mocno dwuznaczne.

Na to nakłada się jeszcze spór o stosunek Kościoła do Państwa, przedbiegi sporu o inwestyturę. Spojrzenie na rolę Kościoła jako nośnika kultury, stosunek do osiągnięć myśli starożytnej, z której Europa niewiele jest w stanie czerpać i wszystko to przeplecione losami głównego bohatera z kobietą jako szczytem jego pragnień i pocieszeniem jakie daje nauka. Widać w książce fascynację Rzymem i wizję historii daleką od "ku pokrzepieniu serc" ale podkreślającą naszą potrzebę przynależności do centrum świata, choć nie da się ukryć, że w "Srebrnych orłach" jesteśmy na jego marginesie i jedyne co możemy zaoferować, to silne pięści.

Dla mnie rewelacja.